Эх сурвалж: Толгойлогч.мн сайт дээр гарсан нийтлэлийг хуулж хадгалав. Уншууртай юм.
Ринчен гуайн өөд болсны дараа Америкийн хэвлэлд “Монголын Солженицын нас барлаа” гэж бичсэн хэмээн дуулдсан.
Бямбын Ринчен хэмээх агуу хүний тухай сайхан сайхан нийтлэлүүд зөндөө. Гэхдээ Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шүүмж судлаач, орчуулагч Ц.Хасбаатар гуайн их хүний тухай бичсэн нийтлэлийг эс уншваас харамсалтай санагдана.
Хүний ой гэдэг тун хэврэгхэн солонго зэрэглээ мэт сонин үзэгдэл юм. Цагийн эрхээр өнгөсөн явдал сүлжилдэж хутгалдах нь буй. Андуурах, будилах, самуурах нь ч наад захын хэрэг. Ор тас мартагдах нь ч их. Зарим үйл явдал нүдэнд тов тодхон харагдах атлаа зарим нь бүр түүрхэн жирэлзэнэ. Аливаа дуртгалд болгоомжтой хандах хэрэгтэй гэлцдэг нь түмэн зөв. Тиймээс ч дурсамж бичсэн хүн андуу ташаа зүйл орсон байх вий гэж болгоомжлон, уншигч олноос уучлал гуйдаг байх. Би ч гэсэн уншигчдаас уучлал эрэн байж Ринчен гуайн тухай санаанд үлдсэн дурсамжаа товчхон бичье гэж бодлоо.
Ринчен гуайг би 1942 оны зун анх харж билээ. Туул голын хөвөөнд УУ булан хэмээх газар пионерын зуслан байгуулагдаад биднийг амарч байхад нээх ёслол нь болж Маршал Чойбалсан, Цэдэнбал, Янжмаа зэрэг нам засгийн удирдагчид очиж билээ. Тэгэхэд Ринчен гуай бас очсон. “Үнэн” сонинд ажиллаж байсан байх. Туг өргөлцөөд өндөр модон индэр дээрээс овог нэрийг минь асууж тэмдэглэж авсан санагдана.
Москвагийн их сургуулийн сэтгүүлзүйн ангид сурч байхдаа тавин хоёр оны зун би нутагтаа ирж “Үнэн” сонины газар дадлага хийсэн юм. Тэр үед Ринчен гуай, Раднаа гуай хоёр “Үнэн” сонины орос хэлний редакцид ажиллаж байлаа. Тэр хоёр Монголоос орос руу орчуулга хийнэ. Ринчен гуайн дэргэд хэд хоног ажилласан минь надад их л аз завшаантай хэрэг болсон. Ажилд минь тусална, зааж зөвлөнө, сонин хачин юм ярина. Тэр үед сонссон, дуулсан зарим зүйл санаанд үлджээ. Нэг хүн Ринчен гуайд дэнлүү гэдэг чинь хятад үг байна. Фонарь гэвэл яасан юм бэ гэж хэлжээ. Ринчен гуай: “арван тавны сар нь агаар тэнгэртээ фонарь даа, арван тавтай Шожу нь аав ээждээ фонарь даа” гэж дуулах болж байна уу?” гэж хариулжээ.
“Семейственность” гэдэг үг ямар утгатай вэ? гэж нэг хүнийг асуухад “толгой хагарсан ч малгайдаа тохой хугарсан ч ханцуйндаа “ гэсэн нэг утга байж болох юм биш үү гэж хариулсан байдаг. Намайг хэвлэх үйлдвэрт ажиллаж байхад ахмад нөхөд Ринчен гуайн тухай их хуучилдаг сан. Дөчин хэдэн онд Ринчен гуай хэвлэх үйлдвэрийг шүүмжлээд “зуун ямаанд жаран ухна” гэдэг шог найруулал “Үнэн” сонинд бичжээ. Их олон даргатай байсан учир тийнхүү бичжээ. Тэгсэн чинь удалгүй өөрийг нь хэвлэх үйлдвэрийн даргаар тавьчихжээ. Тэгэхэд нь хэвлэх үйлдвэрийнхэн жаран ухны оронд ганц том ухна ирлээ гэж наргиа болгон ярилцаж байсан гэдэг.
Дайны үед хууль ч чанга байж Ринчен гуай ажлын цагийг өөрөө бүртгэдэг, ажил таслагчдыг шийтгэдэг, хөөдөг шүүхэд шилжүүлдэг ширүүн дарга байсан гэж ярилцдаг сан. Намайг улсын хэвлэлд ажиллаж байхад Ринчен гуай хааяа мөнгө цохиулахаар орж ирнэ. Сонин юм ярина, тамхи татна. Тамхи татангууд “можно подстрелить” гээд миний тамхинаас татна. Тамхи л бол тамхи. Голно шилнэ гэж байхгүй. Бөө мөргөлийн тухай, алмасны тухай тун сонин юм ярьдаг сан. Ринчен гуай бол ном сонин орчуулж сурахад минь зааж зөвлөж бас урам хайрлаж байсан номын багш, ачтан түшигтэй хүн байсан юм. Зохиолчдын 2-р их хуралд тавьсан илтгэлдээ Ч.Чимэд бид хоёрын тухай баярламаар сайхан үг хэлж байж билээ.
Ринчен гуай хүнийг дээр доор хөгшин залуу, эрдэмтэй эрдэмгүй гэж ялгадаггүй, хэнтэй ч гэсэн ярих, маргах дуртай байсан билээ. Хүн бүхнийг, өөрөөсөө олон дүү хүнийг ч “та” гэж хүндэтгэнэ. Юм асуухад уриалгахан хариулж өгнө. Ихэрхэж ундууцах, дургүйлхэж байхыг нь би үзээгүй. Орчуулагчид бид байн байн утасдаж орчуулж дийлэхгүй үг өгүүлбэрээ залхтал нь асууж мөн ч их цагийг нь үрсэн дээ.
Бидний хэдийд ч гэсэн утасдаж байдаг найдвартай үйлчилгээтэй “лавлах товчоо” байж билээ. “Шагающий экскаватор” гэдэг үг анх нэвтэрч байх үед бид Ринчен гуайг “большая шагающая энциклопедия” гэж хоорондоо ярилцдаг байсан. Үнэхээр ч олон талын мэдлэгтэй хүн байсан. Улс төр, гүн ухаан, түүх, түмэн бодис, уран зохиол, шашин, техникийн салбарын ямар ч үг асуусан орчуулан хэлж өгөхийг л хичээнэ. Заримдаа “та утасаа тавилгүй жаахан хүлээгээрэй” гэнэ. Тэгээд өрнө дорны олон хэлний толь үзээд энэ үгийг чинь ингэж орчуулбал дүйх болов уу гэж хэлнэ.
Тавин хэдэн онд Чехийн сэтгүүлч Ян Яну (Би түүнд үйлчилж байсан юм) Монголч эрдэмтэн Поуха хоёрыг нутаг буцахад “Алтай” зочид буудалд дайллага хийж билээ. Тэр дайллага дээр Ринчен гуай: “Миний багш академич Владимирцов малчин ардын утаатай бор гэрт хонож үзээгүй хүн жинхэнэ Монголч эрдэмтэн болж чадахгүй гэж хэлдэг сэн. Эрдэмтэн Поуха надтай хамт Монгол орноор олон мянган километр аялж малчин ардын маань гэрт хонож ном судар, ахуй байдалтай нь танилцлаа...” гэж хэлж байсныг санаж байна. Поуха Ринчен гуай шиг аяархан нам дуутай, шогч маягийн нүдэнд дулаахан өвгөн байжээ. Налайхын уурхай үзэхээр Ян яну бид хоёртой хамт явсан юм. Тэнд Поуха гуай Монголоор ер ярьдаггүй байснаа “би Монгол морь хармаар байна” гэж надад Монголоор хэлж билээ. Ринчен гуай хэлж өгсөн байх.
Жаран хэдэн онд Ринчен гуай барууны оронд явах замдаа Москвад буухад нь онгоцны буудалд очиж уузлаа. Ринчен гуай хүрэн дээл өмсч мөнгөн товруутай суран бүс бүсэлжээ. Ачаагаа авах болсон чинь чемоданых нь цоож эвдэрчихсэн байлаа. Онгоцны буудлын үйлчлэгч нарт “онгоцонд өгөхөд бүтэн л байсан юм даа” гэж гомдол нэхээд салдаггүй. Буурал урт үс, гоё сахалтай хачин хувцастай унждаг өмдтэй дорно зүгийн сүрлэг өвгөн оросоор дуржигнатал ярьж байхыг ойр тойрны зорчигчид их л сонирхон харж байлаа. Нэг хүн “энэ өвгөн лав галзуу хүрсэн байх” гэж хэлж байж билээ.
Ринчен гуайтай дайллага цайллага дээр олон удаа тааралдсан. Жаран насны ойгоор гэрт нь очсон. Хөлчүүртлээ ууж байхыг нь ер үзээгүй. Тавиад оны эхээр Д. Сэнгээ “даруулга хэрэгтэй “ шүлэгтээ “ёс дэглэмгүй , онгиргон сагсуу , танхайрч явдаг, өмхөрсөн феодализмын лаг шавраас өрөөсөн хөлөө сугалж чадаагүй” гэх зэргээр Ринчен гуайг дайрч доромжилсон. Арай хожуу нэг хурал дээр “Ринчен бол национализмын шар аалз мөн”... “шүлсэндээ залуучуудыг орооцолдуулж байна...” гэж нэг эрдэмтэн шүүмжилсэн гэсэн .(тэр залуучуудын дотор миний нэр ч орж байсан сурагтай ).
Тавиад оны сүүлчээр Ринчен гуайн эсрэг айхтар компани өрнөлөө. “Үнэн” сонинд “Бидний эгнээнд хөрөнгөтний үзэлтэнд байр байхгүй”, “Үндэсний явцуу үзлийн элдвийн илрэлтэй шийдвэртэй тэмцье. “(Зохиолч Ж.Пүрэв, Ш.Нацагдорж нарын зэрэг 5 хүн), “Хөдөлмөр” сонинд “Бид аргадахгүй” гэсэн нэртэй өгүүллүүд нийтлэгдлээ. “Үнэн” сонинд Ринчен уулаасаа жижиг хөрөнгөтний үндэсний явцуу үзэлтэй, хувьсгалын үзэл хүмүүжлийг шингээж аваагүй хүн гэж бичсэн байлаа. “Хөрөнгөтний онгиргон сагсуу дээрэнгүй зан авираа татвал таарна, тийм этгээд бидэнд хэрэггүй, үзэл санаагаа засвал зол, эс засвал бид аргадахгүй” гэж “Хөдөлмөр” сонинд бичиж байлаа. “Бид аргадахгүй” гэсэн тэр өгүүлэлд бас Б.Ринченгийн номыг редакторлаж гаргасан Ц.Хасбаатар, Д.Тарваа, М.Дарамванчиг нарыг “хөдөлмөрчин түмний социалист ухамсрыг хордуулах” хор найруулж байсан… гэсэн үг бий. Одоо уншихад гучин хэдэн оны улс төрийн хэрэгтний ялын төлөвлөгөө шиг л санагдаж байна. Сэтгэлд жавар хургам үг мөн ч олон дуулсан даа.
Тэр үед иймэрхүү юм бичиж, бичүүлж, хянаж, баталж хэвлүүлж байсан хүмүүс одоо шал ондоо болчихсон зарим нь Б.Ринчений уран бүтээлийн тухай томхон хөрөг бичиж байна. Б.Ринчен бол Монголын соёлд үнэнхүү хайртай, ихийг мэддэг зохиолч байсан гэж бичжээ. Үүнийг би “баг зүүж өөрчлөн байгуулалтын төлөө тэмцэгчийн дүрд жүжиглэж байна” гэж үзэхгүй. Өөрчлөн байгуулалтыг өөрөөсөө эхэлж байна л гэж үзнэ. Буруу гэсэн юм зөв болдог. Хараалгасан хүн ерөөлгөх учир ч бий. Ерөөлгөсөн хүн хараалгах ч учир бий. Жамтай юм жамаараа л явж байна. Ринчен гуайд шүүмжлүүлж байсан зохиолч, шүүмжлэгч, судлаач, орчуулагчид тэр үед хариугаа авахаар мөн ч их “онгодтой” хөдөлцгөөсөн дөө. Үг хэлэх хариутай. өөд гарах уруутай гэдэг Моцарт (авьяастай), Сальери (авьяасгүй) зөрчилдөөн ямагт байсан, хойшид ч үргэлжилсээр байх болно.
Монголч эрдэмтдийн анхдугаар их хуралд (1959) Ринчен гуайн зөвлөснөөр илтгэл тавих юм боллоо. Тэр үед би улсын хэвлэлийн газрын ерөнхий редактораар ажиллаж байлаа. Эрдэм шинжилгээний ажил огт хийж үзээгүй, уран зохиол сонирхохоос цаашгүй нэгэн байлаа. “Уран зохиолын төрөл зүйл” гэсэн нэг өгүүлэл бичсэн чинь Ринчен гуай үзээд болмоор байна гэсэн юм. Гэтэл нэг өдөр хуралд бэлтгэх комисын дарга утасдаад “Илтгэл чинь шаардлага хангаагүй байна” гэж хэллээ. Би эрдэм шинжилгээний ажлаас хол хөндий байсан болохоор нэг их юм бодсон ч үгүй. Харин хожим нь санахад тэр үед Ринчен гуайн эсрэг компани өрнөж “хань хамсаатны” нь гадуурхаж байсан явдал нөлөөлсөн ч байж магадгүй. Тэр илтгэл бүтэлгүй болсон ч гэсэн уран зохиолын судлалаар оролдох анхны минь алхам болсон юм. Хэрэв эсэргүүцэлтэй тулгараагүй бол уран зохиол судлах сонирхол минь өрнөлгүй тэр илтгэлээр төгсгөл болох ч байсан юм билүү.
Жаран хэдэн онд Монголын тухай тусгай дугаар гаргахаар Францаас гурван сэтгүүлч ирэхэд би бараа болж явсан юм. Тэд Ринчен гуайтай уулзаж билээ. Хэд хоногийн дараа Ринчен гуай нэг бичиг надад өгөөд “тэр сэтгүүлчдэд дамжуулна уу. Нутагтаа очоод Монголын тухай элдвийн муу юм бичих вий гэж бодоод битүү анхааруулах санаатай Монгол ардын нэг үлгэрийг францаар бичлээ. Санаа авах байх “ гэж хэлж билээ. Удалгүй Францаас Монголд зориулсан дугаараа ирүүллээ. Ринчен гуайтай ярьсан ярилцлагыг зурагтай нь (тал талаас нь авсан арваад зураг) тэр дугаартаа нийтэлсэн байсан. Уг сэтгүүлийг бидэнд олон хувь ирүүлсэн. Гэвч (тэр үед Ринчен гуай хавчигдаж дарагдаж байснаас ч болсон юм уу) тараахыг зөвшөөрөөгүй.
Жаран хэдэн онд Ринчен гуайн ном зохиолыг хэлэлцэх хурал Улсын номын сангийн 306 дугаар танхимд болсныг санаж байна.Ринчен гуай өөрөө ирээгүй. Мөн ч ширүүн шүүмжилцгээсэн дээ. Нэг хүн номыг нь редакторлаж гаргасан хүмүүсийг (тэдний дотор миний нэр орсон) шүүхэд шилжүүлж, Ринчений номнуудыг хураахыг шаардаж байсан. Тэр хурлын санал шүүмжлэлийг тэмдэглэж авсан эсэхийг би мэдэхгүй. Жаран хэдэн онд МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчоо Их тэнгэрийн аманд зохиолчдыг хүлээн авч уулзахад Цэдэнбал дарга Ринчен гуай руу хуруугаараа заагаад “энэ Ринчен намайг толгойгоороо биш” гэснээ ар доогуураа заасхийгээд “үүгээрээ боддог гэж хэлсэн” гэж ярьж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. ЗХУКН-ын 10-р их хурлын дараа “урин цаг” эхэлсэн үе байсан болоод ч тэр үү, ер нь тэр уулзалт тун илэн далангүй байдалд болсон юм даг.
Ринчен гуай Монголчуудын түүхийг чулуун зэвсгийн үеэс аваад 20-р зууны дунд үе хүртэл уран зохиолын аргаар бичиж үлдээх төлөвлөгөөтэй байсан. Түүнээс нилээдийг бичиж хэвлүүлсэн. “Заан залуудай”, “Их нүүдэл”, “Нууцыг задруулсан захиа”, “Гүнж”, “Цогт тайж”, “Сандо амбан”, “Үүрийн туяа”… (Чингисийн тухай роман бичих бодолтой байгаа гэж ярьдаг сан. Бичсэн эсэхийг мэдэхгүй). Тэр үеийн үзэл суртлын амьсгал ч хэцүүхэн байсан даа. Хэл шинжлэл, гүн ухаан, улс төр, уран зохиолын орчуулга, орчуулгын онол, угсаатны зүй, урлагийн түүх, сэтгүүл зүй, нийтлэл, шог найруулал, тэмдэглэл, сурвалжлага… гэх мэтчилэн олон салбарт хүч нь тарамддаг байсан болохоор төлөвлөсөн зарим зүйлээ тухайлбал Чингисийн тухай зохиолоо бичиж амжаагүй ч байж болно.
Ринчен гуай гарынхаа сарвууны дээрх том сорвийг үзүүлээд “шоронд гавлуулж тамлуулж байсны үлдэгдэл” гэж хэлдэг сэн. “Мөрдөнд байцаагдаж байхад минь Качиков гэгч сургагч орж ирээд намайг байцааж байсан хүнд танай аавыг хэргээ хүлээсэн гэж хэлж байсан” гэж Ринчен гуай миний ахад ярьсан байна билээ. Миний аав намын сургуулийн багш Цэвэгжав 1937 онд баривчлагдаад мөрдөнд байхад нь Ринчен гуай бас тэнд хоригдож байжээ. Миний аав амь эрсдэж жараад онд цагаадсан, саявтар намын гишүүний нь сэргээсэн.
Нэгдүгээр арван жилийн дунд сургуулийн таван жилийн ойн хурал дээр Ринчен гуай хорин хэдэн онд тус сургуулийн захирлаар томилогдож ирээд миний ааваас ажлаа хүлээж авсан гэж ярьж байсан. Хэл зохиолын хүрээлэнгийн зэрэг цол олгох эрдмийн зөвлөлийн нэг хурал дээр Ринчен гуай “Зэрэг горилогчийн бүтээлийг хөнгөн хуудам, ёс төдий хэлэлцэж байна. Дараа нь болох дайллага цайллагыг л бодохоос биш уг ажлын чанарыг буурь суурьтай шүүмжлэн хэлэлцэхгүй байна” гэсэн утгатай үг хэлж байсныг санаж байна. Намайг гэрээр нь нэг ороход Ринчен гуай “Хятад хэл үзэж байна. Энэ таван жилд Мао Зе дуны зохиолоос унших санаатай гэж ярьж билээ. Бичгийн ширээн дээр нь яаж хэрэгтэй юм гэмээр эмх замбараагүй ном судар, бичиг цаас, бас латин, орос үсэгтэй бичгийн хоёр машин байдаг сан.
Ринчен гуайн тухай яриа хот хөдөөгүй түгж домог болжээ. Уржнан Завхан аймагт очиход минь тэндэхийн багш нар надад ингэж ярилаа. Ринчен гуай Чехийн эрдэмтэн Поухатай хамт тавиад оны сүүлчээр Завханд очжээ. Улиастай орох замын хажуугаар цохио хадан дээр олон хүний овог нэр, он сарыг цагаан будгаар бичсэн байхыг хараад Ринчен гуай: “Ээ харла! энд яасан олон хүн оршуулаа вэ?” гээд малгайгаа авч мэхийн ёсолсон гэнэ. Үүнийг дуулангуут сургуулийн багш сурагчид субботник хийж хадны бичээсийг арилгах гэж бөөн ажил болжээ. Бас Тосонцэнгэлд очиход нь сумын төв хог новшиндоо дарагдчихсан, энд тэндгүй овоолоостой яс харагджээ. Тэгээд Ринчен гуай Тосонцэнгэл чинь Ясанцэнгэл болчихсон байх шив” гэж хэлжээ. Сумын төвийнхөн сандарч маргааш нь бас субботник хийсэн хийж хогоо цэвэрлсэн юм гэдэг.
Ринчен гуай гэртээ юмаа бичиж суухад нь утас хангинаад, авахаар нь “Хаанах вэ? Хэн бэ? Хэдэн номер вэ?” гэж шалгаагаад амар заяа үзүүлдэггүй байжээ. Тэгээд Ринчен гуай мэргэн арга сүвэгчилжээ. Утсаа авангуут “Хүүр оршуулах газар “ гэдэг байжээ. Тэгэхэд нь цаад хүн нь “Ээ бурхан минь” гээд утсаа дор нь тавьчихдаг болсон гэлцдэг. Ринчен гуай гашуун, цэцэн үгээр ёжлох, шоглохдоо гойд авьяастай хүн байсан. Тэр нь заримдаа хэтэрдэг ч байсан болов уу. Алиа хошин, ёж, шог үгийг ойлгодог ч хүн байдаг, ойлгодоггүй ч хүн байдаг. Тэгэхээр зарим хүн зэвүүрхдэг байсныг буруушаах аргагүй. Их сургуульд багшилж байхдаа Ринчен гуайн нэг оюутан (дарга хүний эхнэр) хичээлээс хоцорч ирэхэд нь “Манз чинь оройтов уу, машин чинь саатав уу, зоог чинь оройтов уу, жолооч чинь хожимдов уу” гэж хэлсэн гэдэг. Тэр үе иймэрхүү үг ямаршуу дуулдах нь ойлгомжтой шүү дээ.
Зарим хүн одоо намайг хэлмэгдэгчийн дүр үзүүлж байна гэж шүүмжилж байна. Ринчен гуайн зохиолоос болж Намын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны тогтоолоор сануулга авч байсан тэр үед “догматикуудыг даган баясагч “гэдгээ огт ухаараагүй байж, ухаарах ч сэхээ байаагүй намаас хөөгдөх вий л гэж айж байсан. Одоо зохиолч, шүүмжлэгчид бие биеэ “дээрэмчин”, “панзчин” гэж элдвээр харааж байна. Ринчен гуайн эсрэг ширүүн компаны үед шүүмжлэлийн пян даах “дархлалтай “ болсон минь одоо харин хэрэг болж байна. “Идсэн эрүү хувхайрч идүүлсэн бут ургадаг” энэ үгийн үнэнийг Ринчен гуайн намтар бэлхнээ харуулж байнам биш үү. Ноднин нэг өвгөн: “Ринчен өөрөө шоронд хэдэн жил тамлуулснаа мартчихаад “Үүрийн туяа” романдаа Чойбалсанг магтсан” гэж надад ярьсан. Тэр нь ч үнэн. Маршал Х.Чойбалсанд ая тал засаагүй бол яах ч байсан юм билээ. Маршал Х.Чойбалсан Ринчен гуайн амийг нь хэлтрүүлсэн нь ч бас үнэн. Айж явбал аминд хэрэгтэй гэдэг л болсон байх. Хүн гэдэг хүн л шүү дээ. Үр хүүхдээ ч бодоо биз.
Хэрэв Ринчен гуайг гучин хэдэн онд цаазаар авсан бол “Цогт тайж”, “Бэр цэцэг”, “Ану хатан” ч байхгүй, Маркс, Энгельс, Мольер, Гоголь, Мицкевич, Фучикийн зохиолын олигтой орчуулга ч байхгүй, хэл шинжлэлийн үнэтэй бүтээлүүд ч байхгүй байх байсан. Ганц хүн ийм их юм хийсэн гэж бодоход тэр үед алагдсан уран бүтээлийн өдий төдий сэхээтнүүдтэй хамт Монгол үндэсний суу билгийн ямар их нөөц баялаг газарт булагдаа вэ? Ямар сайхан утга уянгын цэцэгс цомирлогоо нээж амжилгүй эрэлгийн мэсний ирэнд хяргагдан унаа вэ? Харамсавч баршгүй, Монголын үндэсний соёлын олон зуун жил хуримтлагдсан аугаа их цэнэг Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн зэрэг бичгийн мэргэдийн оюун билгийг тэжээн тэтгэж, онгодыг нь сэргээж, зоригийг нь хөвчилж байсан билээ. Тиймээс ч тэд нар захиргаадан тушааж, муйхарлан тулгах арга ноёрхож байсан хэцүү үед ч санасан бодсоноосоо няцалгүй, нэр төрөө бодолгүй хүнд суртлын дарамт шахалтыг сөрж чадсан юм. Гэвч цагийн эрхийг дагаж тухайн үеэ зарим үед арга буюу өргөмжлөн магтахаас аргагүй байсан үе тэдэнд бий. Х.Чойбалсангийн ялт хэрэг сөхөгдөн илчлэгдэж байгаа өнөөгийн байр сууринаас бүр ч содон эвгүй харагдаж байгаа тэдний “нүглийг” түүх уучлах байх гэж бодож байна. Тэд нарын ноён нуруу гол чиглэл, шилдэг зохиол нь эцсийн эцэст уран бүтээлийнх нь хувь заяаг тодорхойлох учиртай.
Олон улсын уран зохиолын түүхэнд нэрт зохиолчид цагийн аясаар алдаж осолдож байсан баримт бишгүй бий. А.Пушкин Польшийн ард түмний бослогыг зэмлэн буруушааж, Ф.Достоевский харгис үзэл номлож. М.Горький сталинизмын үеийн хорих лагерийг магтаж байсан удаатай. Далан хэдэн онд би Ринчен гуайтай Сүхбаатарын талбайд дайралдсан. Царай нь их л ядрангуй байсан. Тэгэхэд “Би одоо хөгшин хонины насгүй боллоо... “Намын амьдрал” сэтгүүлд миний удам угсааг элдвээр дайрч гүтгэж бичсэн… би Брежнев, Цэдэнбал хоёрт захидал бичсэн” гэж ярьж билээ. Ринчен гуайн амьд сэрүүн байхад сүүлчийн удаа уулзаж байгаагаа тэр үед би мэдээгүй. Ринчен гуайн өөд болсны дараа Америкийн хэвлэлд “Монголын Солженицын нас барлаа” гэж бичсэн хэмээн дуулдсан.
Оршуулахад нь би Улсын номын сангийн 306 дугаар танхимд очиж салах ёс гүйцэтгэсэн. Тэр үед Ринчен гуайн нэр цээртэй хэвээрээ л байсан. Намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтэст ажиллаж байсан болохоороо дарга нар юу гэх бол гэж дотроо эмээж л явлаа. Сүүнд халсан хүн тараг үлээнэ гэгч л болсон. Их найрагч Алигьери Дантегийн “Зорьсон замаараа л яв. Хүн юу л гэвэл гэж байг” гэсэн мэргэн үгийг “Үүрийн туяа” романы төгсгөлд иш татсан байдаг. Энэ үг Ринчен гуайн гол чиг баримтлал байсан. Ринчен гуай зорьсон замаасаа гажилгүй, үзэл бодлоосоо няцалгүй, ерөөлд сагсайлгүй, хараалд гудайлгүй Монголоо гэсээр байгаад насан өөд болсон доо.
Ц.Хасбаатар
Ринчен гуайн өөд болсны дараа Америкийн хэвлэлд “Монголын Солженицын нас барлаа” гэж бичсэн хэмээн дуулдсан.
Бямбын Ринчен хэмээх агуу хүний тухай сайхан сайхан нийтлэлүүд зөндөө. Гэхдээ Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шүүмж судлаач, орчуулагч Ц.Хасбаатар гуайн их хүний тухай бичсэн нийтлэлийг эс уншваас харамсалтай санагдана.
Хүний ой гэдэг тун хэврэгхэн солонго зэрэглээ мэт сонин үзэгдэл юм. Цагийн эрхээр өнгөсөн явдал сүлжилдэж хутгалдах нь буй. Андуурах, будилах, самуурах нь ч наад захын хэрэг. Ор тас мартагдах нь ч их. Зарим үйл явдал нүдэнд тов тодхон харагдах атлаа зарим нь бүр түүрхэн жирэлзэнэ. Аливаа дуртгалд болгоомжтой хандах хэрэгтэй гэлцдэг нь түмэн зөв. Тиймээс ч дурсамж бичсэн хүн андуу ташаа зүйл орсон байх вий гэж болгоомжлон, уншигч олноос уучлал гуйдаг байх. Би ч гэсэн уншигчдаас уучлал эрэн байж Ринчен гуайн тухай санаанд үлдсэн дурсамжаа товчхон бичье гэж бодлоо.
Ринчен гуайг би 1942 оны зун анх харж билээ. Туул голын хөвөөнд УУ булан хэмээх газар пионерын зуслан байгуулагдаад биднийг амарч байхад нээх ёслол нь болж Маршал Чойбалсан, Цэдэнбал, Янжмаа зэрэг нам засгийн удирдагчид очиж билээ. Тэгэхэд Ринчен гуай бас очсон. “Үнэн” сонинд ажиллаж байсан байх. Туг өргөлцөөд өндөр модон индэр дээрээс овог нэрийг минь асууж тэмдэглэж авсан санагдана.
Москвагийн их сургуулийн сэтгүүлзүйн ангид сурч байхдаа тавин хоёр оны зун би нутагтаа ирж “Үнэн” сонины газар дадлага хийсэн юм. Тэр үед Ринчен гуай, Раднаа гуай хоёр “Үнэн” сонины орос хэлний редакцид ажиллаж байлаа. Тэр хоёр Монголоос орос руу орчуулга хийнэ. Ринчен гуайн дэргэд хэд хоног ажилласан минь надад их л аз завшаантай хэрэг болсон. Ажилд минь тусална, зааж зөвлөнө, сонин хачин юм ярина. Тэр үед сонссон, дуулсан зарим зүйл санаанд үлджээ. Нэг хүн Ринчен гуайд дэнлүү гэдэг чинь хятад үг байна. Фонарь гэвэл яасан юм бэ гэж хэлжээ. Ринчен гуай: “арван тавны сар нь агаар тэнгэртээ фонарь даа, арван тавтай Шожу нь аав ээждээ фонарь даа” гэж дуулах болж байна уу?” гэж хариулжээ.
“Семейственность” гэдэг үг ямар утгатай вэ? гэж нэг хүнийг асуухад “толгой хагарсан ч малгайдаа тохой хугарсан ч ханцуйндаа “ гэсэн нэг утга байж болох юм биш үү гэж хариулсан байдаг. Намайг хэвлэх үйлдвэрт ажиллаж байхад ахмад нөхөд Ринчен гуайн тухай их хуучилдаг сан. Дөчин хэдэн онд Ринчен гуай хэвлэх үйлдвэрийг шүүмжлээд “зуун ямаанд жаран ухна” гэдэг шог найруулал “Үнэн” сонинд бичжээ. Их олон даргатай байсан учир тийнхүү бичжээ. Тэгсэн чинь удалгүй өөрийг нь хэвлэх үйлдвэрийн даргаар тавьчихжээ. Тэгэхэд нь хэвлэх үйлдвэрийнхэн жаран ухны оронд ганц том ухна ирлээ гэж наргиа болгон ярилцаж байсан гэдэг.
Дайны үед хууль ч чанга байж Ринчен гуай ажлын цагийг өөрөө бүртгэдэг, ажил таслагчдыг шийтгэдэг, хөөдөг шүүхэд шилжүүлдэг ширүүн дарга байсан гэж ярилцдаг сан. Намайг улсын хэвлэлд ажиллаж байхад Ринчен гуай хааяа мөнгө цохиулахаар орж ирнэ. Сонин юм ярина, тамхи татна. Тамхи татангууд “можно подстрелить” гээд миний тамхинаас татна. Тамхи л бол тамхи. Голно шилнэ гэж байхгүй. Бөө мөргөлийн тухай, алмасны тухай тун сонин юм ярьдаг сан. Ринчен гуай бол ном сонин орчуулж сурахад минь зааж зөвлөж бас урам хайрлаж байсан номын багш, ачтан түшигтэй хүн байсан юм. Зохиолчдын 2-р их хуралд тавьсан илтгэлдээ Ч.Чимэд бид хоёрын тухай баярламаар сайхан үг хэлж байж билээ.
Ринчен гуай хүнийг дээр доор хөгшин залуу, эрдэмтэй эрдэмгүй гэж ялгадаггүй, хэнтэй ч гэсэн ярих, маргах дуртай байсан билээ. Хүн бүхнийг, өөрөөсөө олон дүү хүнийг ч “та” гэж хүндэтгэнэ. Юм асуухад уриалгахан хариулж өгнө. Ихэрхэж ундууцах, дургүйлхэж байхыг нь би үзээгүй. Орчуулагчид бид байн байн утасдаж орчуулж дийлэхгүй үг өгүүлбэрээ залхтал нь асууж мөн ч их цагийг нь үрсэн дээ.
Бидний хэдийд ч гэсэн утасдаж байдаг найдвартай үйлчилгээтэй “лавлах товчоо” байж билээ. “Шагающий экскаватор” гэдэг үг анх нэвтэрч байх үед бид Ринчен гуайг “большая шагающая энциклопедия” гэж хоорондоо ярилцдаг байсан. Үнэхээр ч олон талын мэдлэгтэй хүн байсан. Улс төр, гүн ухаан, түүх, түмэн бодис, уран зохиол, шашин, техникийн салбарын ямар ч үг асуусан орчуулан хэлж өгөхийг л хичээнэ. Заримдаа “та утасаа тавилгүй жаахан хүлээгээрэй” гэнэ. Тэгээд өрнө дорны олон хэлний толь үзээд энэ үгийг чинь ингэж орчуулбал дүйх болов уу гэж хэлнэ.
Тавин хэдэн онд Чехийн сэтгүүлч Ян Яну (Би түүнд үйлчилж байсан юм) Монголч эрдэмтэн Поуха хоёрыг нутаг буцахад “Алтай” зочид буудалд дайллага хийж билээ. Тэр дайллага дээр Ринчен гуай: “Миний багш академич Владимирцов малчин ардын утаатай бор гэрт хонож үзээгүй хүн жинхэнэ Монголч эрдэмтэн болж чадахгүй гэж хэлдэг сэн. Эрдэмтэн Поуха надтай хамт Монгол орноор олон мянган километр аялж малчин ардын маань гэрт хонож ном судар, ахуй байдалтай нь танилцлаа...” гэж хэлж байсныг санаж байна. Поуха Ринчен гуай шиг аяархан нам дуутай, шогч маягийн нүдэнд дулаахан өвгөн байжээ. Налайхын уурхай үзэхээр Ян яну бид хоёртой хамт явсан юм. Тэнд Поуха гуай Монголоор ер ярьдаггүй байснаа “би Монгол морь хармаар байна” гэж надад Монголоор хэлж билээ. Ринчен гуай хэлж өгсөн байх.
Жаран хэдэн онд Ринчен гуай барууны оронд явах замдаа Москвад буухад нь онгоцны буудалд очиж уузлаа. Ринчен гуай хүрэн дээл өмсч мөнгөн товруутай суран бүс бүсэлжээ. Ачаагаа авах болсон чинь чемоданых нь цоож эвдэрчихсэн байлаа. Онгоцны буудлын үйлчлэгч нарт “онгоцонд өгөхөд бүтэн л байсан юм даа” гэж гомдол нэхээд салдаггүй. Буурал урт үс, гоё сахалтай хачин хувцастай унждаг өмдтэй дорно зүгийн сүрлэг өвгөн оросоор дуржигнатал ярьж байхыг ойр тойрны зорчигчид их л сонирхон харж байлаа. Нэг хүн “энэ өвгөн лав галзуу хүрсэн байх” гэж хэлж байж билээ.
Ринчен гуайтай дайллага цайллага дээр олон удаа тааралдсан. Жаран насны ойгоор гэрт нь очсон. Хөлчүүртлээ ууж байхыг нь ер үзээгүй. Тавиад оны эхээр Д. Сэнгээ “даруулга хэрэгтэй “ шүлэгтээ “ёс дэглэмгүй , онгиргон сагсуу , танхайрч явдаг, өмхөрсөн феодализмын лаг шавраас өрөөсөн хөлөө сугалж чадаагүй” гэх зэргээр Ринчен гуайг дайрч доромжилсон. Арай хожуу нэг хурал дээр “Ринчен бол национализмын шар аалз мөн”... “шүлсэндээ залуучуудыг орооцолдуулж байна...” гэж нэг эрдэмтэн шүүмжилсэн гэсэн .(тэр залуучуудын дотор миний нэр ч орж байсан сурагтай ).
Тавиад оны сүүлчээр Ринчен гуайн эсрэг айхтар компани өрнөлөө. “Үнэн” сонинд “Бидний эгнээнд хөрөнгөтний үзэлтэнд байр байхгүй”, “Үндэсний явцуу үзлийн элдвийн илрэлтэй шийдвэртэй тэмцье. “(Зохиолч Ж.Пүрэв, Ш.Нацагдорж нарын зэрэг 5 хүн), “Хөдөлмөр” сонинд “Бид аргадахгүй” гэсэн нэртэй өгүүллүүд нийтлэгдлээ. “Үнэн” сонинд Ринчен уулаасаа жижиг хөрөнгөтний үндэсний явцуу үзэлтэй, хувьсгалын үзэл хүмүүжлийг шингээж аваагүй хүн гэж бичсэн байлаа. “Хөрөнгөтний онгиргон сагсуу дээрэнгүй зан авираа татвал таарна, тийм этгээд бидэнд хэрэггүй, үзэл санаагаа засвал зол, эс засвал бид аргадахгүй” гэж “Хөдөлмөр” сонинд бичиж байлаа. “Бид аргадахгүй” гэсэн тэр өгүүлэлд бас Б.Ринченгийн номыг редакторлаж гаргасан Ц.Хасбаатар, Д.Тарваа, М.Дарамванчиг нарыг “хөдөлмөрчин түмний социалист ухамсрыг хордуулах” хор найруулж байсан… гэсэн үг бий. Одоо уншихад гучин хэдэн оны улс төрийн хэрэгтний ялын төлөвлөгөө шиг л санагдаж байна. Сэтгэлд жавар хургам үг мөн ч олон дуулсан даа.
Тэр үед иймэрхүү юм бичиж, бичүүлж, хянаж, баталж хэвлүүлж байсан хүмүүс одоо шал ондоо болчихсон зарим нь Б.Ринчений уран бүтээлийн тухай томхон хөрөг бичиж байна. Б.Ринчен бол Монголын соёлд үнэнхүү хайртай, ихийг мэддэг зохиолч байсан гэж бичжээ. Үүнийг би “баг зүүж өөрчлөн байгуулалтын төлөө тэмцэгчийн дүрд жүжиглэж байна” гэж үзэхгүй. Өөрчлөн байгуулалтыг өөрөөсөө эхэлж байна л гэж үзнэ. Буруу гэсэн юм зөв болдог. Хараалгасан хүн ерөөлгөх учир ч бий. Ерөөлгөсөн хүн хараалгах ч учир бий. Жамтай юм жамаараа л явж байна. Ринчен гуайд шүүмжлүүлж байсан зохиолч, шүүмжлэгч, судлаач, орчуулагчид тэр үед хариугаа авахаар мөн ч их “онгодтой” хөдөлцгөөсөн дөө. Үг хэлэх хариутай. өөд гарах уруутай гэдэг Моцарт (авьяастай), Сальери (авьяасгүй) зөрчилдөөн ямагт байсан, хойшид ч үргэлжилсээр байх болно.
Монголч эрдэмтдийн анхдугаар их хуралд (1959) Ринчен гуайн зөвлөснөөр илтгэл тавих юм боллоо. Тэр үед би улсын хэвлэлийн газрын ерөнхий редактораар ажиллаж байлаа. Эрдэм шинжилгээний ажил огт хийж үзээгүй, уран зохиол сонирхохоос цаашгүй нэгэн байлаа. “Уран зохиолын төрөл зүйл” гэсэн нэг өгүүлэл бичсэн чинь Ринчен гуай үзээд болмоор байна гэсэн юм. Гэтэл нэг өдөр хуралд бэлтгэх комисын дарга утасдаад “Илтгэл чинь шаардлага хангаагүй байна” гэж хэллээ. Би эрдэм шинжилгээний ажлаас хол хөндий байсан болохоор нэг их юм бодсон ч үгүй. Харин хожим нь санахад тэр үед Ринчен гуайн эсрэг компани өрнөж “хань хамсаатны” нь гадуурхаж байсан явдал нөлөөлсөн ч байж магадгүй. Тэр илтгэл бүтэлгүй болсон ч гэсэн уран зохиолын судлалаар оролдох анхны минь алхам болсон юм. Хэрэв эсэргүүцэлтэй тулгараагүй бол уран зохиол судлах сонирхол минь өрнөлгүй тэр илтгэлээр төгсгөл болох ч байсан юм билүү.
Жаран хэдэн онд Монголын тухай тусгай дугаар гаргахаар Францаас гурван сэтгүүлч ирэхэд би бараа болж явсан юм. Тэд Ринчен гуайтай уулзаж билээ. Хэд хоногийн дараа Ринчен гуай нэг бичиг надад өгөөд “тэр сэтгүүлчдэд дамжуулна уу. Нутагтаа очоод Монголын тухай элдвийн муу юм бичих вий гэж бодоод битүү анхааруулах санаатай Монгол ардын нэг үлгэрийг францаар бичлээ. Санаа авах байх “ гэж хэлж билээ. Удалгүй Францаас Монголд зориулсан дугаараа ирүүллээ. Ринчен гуайтай ярьсан ярилцлагыг зурагтай нь (тал талаас нь авсан арваад зураг) тэр дугаартаа нийтэлсэн байсан. Уг сэтгүүлийг бидэнд олон хувь ирүүлсэн. Гэвч (тэр үед Ринчен гуай хавчигдаж дарагдаж байснаас ч болсон юм уу) тараахыг зөвшөөрөөгүй.
Жаран хэдэн онд Ринчен гуайн ном зохиолыг хэлэлцэх хурал Улсын номын сангийн 306 дугаар танхимд болсныг санаж байна.Ринчен гуай өөрөө ирээгүй. Мөн ч ширүүн шүүмжилцгээсэн дээ. Нэг хүн номыг нь редакторлаж гаргасан хүмүүсийг (тэдний дотор миний нэр орсон) шүүхэд шилжүүлж, Ринчений номнуудыг хураахыг шаардаж байсан. Тэр хурлын санал шүүмжлэлийг тэмдэглэж авсан эсэхийг би мэдэхгүй. Жаран хэдэн онд МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчоо Их тэнгэрийн аманд зохиолчдыг хүлээн авч уулзахад Цэдэнбал дарга Ринчен гуай руу хуруугаараа заагаад “энэ Ринчен намайг толгойгоороо биш” гэснээ ар доогуураа заасхийгээд “үүгээрээ боддог гэж хэлсэн” гэж ярьж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. ЗХУКН-ын 10-р их хурлын дараа “урин цаг” эхэлсэн үе байсан болоод ч тэр үү, ер нь тэр уулзалт тун илэн далангүй байдалд болсон юм даг.
Ринчен гуай Монголчуудын түүхийг чулуун зэвсгийн үеэс аваад 20-р зууны дунд үе хүртэл уран зохиолын аргаар бичиж үлдээх төлөвлөгөөтэй байсан. Түүнээс нилээдийг бичиж хэвлүүлсэн. “Заан залуудай”, “Их нүүдэл”, “Нууцыг задруулсан захиа”, “Гүнж”, “Цогт тайж”, “Сандо амбан”, “Үүрийн туяа”… (Чингисийн тухай роман бичих бодолтой байгаа гэж ярьдаг сан. Бичсэн эсэхийг мэдэхгүй). Тэр үеийн үзэл суртлын амьсгал ч хэцүүхэн байсан даа. Хэл шинжлэл, гүн ухаан, улс төр, уран зохиолын орчуулга, орчуулгын онол, угсаатны зүй, урлагийн түүх, сэтгүүл зүй, нийтлэл, шог найруулал, тэмдэглэл, сурвалжлага… гэх мэтчилэн олон салбарт хүч нь тарамддаг байсан болохоор төлөвлөсөн зарим зүйлээ тухайлбал Чингисийн тухай зохиолоо бичиж амжаагүй ч байж болно.
Ринчен гуай гарынхаа сарвууны дээрх том сорвийг үзүүлээд “шоронд гавлуулж тамлуулж байсны үлдэгдэл” гэж хэлдэг сэн. “Мөрдөнд байцаагдаж байхад минь Качиков гэгч сургагч орж ирээд намайг байцааж байсан хүнд танай аавыг хэргээ хүлээсэн гэж хэлж байсан” гэж Ринчен гуай миний ахад ярьсан байна билээ. Миний аав намын сургуулийн багш Цэвэгжав 1937 онд баривчлагдаад мөрдөнд байхад нь Ринчен гуай бас тэнд хоригдож байжээ. Миний аав амь эрсдэж жараад онд цагаадсан, саявтар намын гишүүний нь сэргээсэн.
Нэгдүгээр арван жилийн дунд сургуулийн таван жилийн ойн хурал дээр Ринчен гуай хорин хэдэн онд тус сургуулийн захирлаар томилогдож ирээд миний ааваас ажлаа хүлээж авсан гэж ярьж байсан. Хэл зохиолын хүрээлэнгийн зэрэг цол олгох эрдмийн зөвлөлийн нэг хурал дээр Ринчен гуай “Зэрэг горилогчийн бүтээлийг хөнгөн хуудам, ёс төдий хэлэлцэж байна. Дараа нь болох дайллага цайллагыг л бодохоос биш уг ажлын чанарыг буурь суурьтай шүүмжлэн хэлэлцэхгүй байна” гэсэн утгатай үг хэлж байсныг санаж байна. Намайг гэрээр нь нэг ороход Ринчен гуай “Хятад хэл үзэж байна. Энэ таван жилд Мао Зе дуны зохиолоос унших санаатай гэж ярьж билээ. Бичгийн ширээн дээр нь яаж хэрэгтэй юм гэмээр эмх замбараагүй ном судар, бичиг цаас, бас латин, орос үсэгтэй бичгийн хоёр машин байдаг сан.
Ринчен гуайн тухай яриа хот хөдөөгүй түгж домог болжээ. Уржнан Завхан аймагт очиход минь тэндэхийн багш нар надад ингэж ярилаа. Ринчен гуай Чехийн эрдэмтэн Поухатай хамт тавиад оны сүүлчээр Завханд очжээ. Улиастай орох замын хажуугаар цохио хадан дээр олон хүний овог нэр, он сарыг цагаан будгаар бичсэн байхыг хараад Ринчен гуай: “Ээ харла! энд яасан олон хүн оршуулаа вэ?” гээд малгайгаа авч мэхийн ёсолсон гэнэ. Үүнийг дуулангуут сургуулийн багш сурагчид субботник хийж хадны бичээсийг арилгах гэж бөөн ажил болжээ. Бас Тосонцэнгэлд очиход нь сумын төв хог новшиндоо дарагдчихсан, энд тэндгүй овоолоостой яс харагджээ. Тэгээд Ринчен гуай Тосонцэнгэл чинь Ясанцэнгэл болчихсон байх шив” гэж хэлжээ. Сумын төвийнхөн сандарч маргааш нь бас субботник хийсэн хийж хогоо цэвэрлсэн юм гэдэг.
Ринчен гуай гэртээ юмаа бичиж суухад нь утас хангинаад, авахаар нь “Хаанах вэ? Хэн бэ? Хэдэн номер вэ?” гэж шалгаагаад амар заяа үзүүлдэггүй байжээ. Тэгээд Ринчен гуай мэргэн арга сүвэгчилжээ. Утсаа авангуут “Хүүр оршуулах газар “ гэдэг байжээ. Тэгэхэд нь цаад хүн нь “Ээ бурхан минь” гээд утсаа дор нь тавьчихдаг болсон гэлцдэг. Ринчен гуай гашуун, цэцэн үгээр ёжлох, шоглохдоо гойд авьяастай хүн байсан. Тэр нь заримдаа хэтэрдэг ч байсан болов уу. Алиа хошин, ёж, шог үгийг ойлгодог ч хүн байдаг, ойлгодоггүй ч хүн байдаг. Тэгэхээр зарим хүн зэвүүрхдэг байсныг буруушаах аргагүй. Их сургуульд багшилж байхдаа Ринчен гуайн нэг оюутан (дарга хүний эхнэр) хичээлээс хоцорч ирэхэд нь “Манз чинь оройтов уу, машин чинь саатав уу, зоог чинь оройтов уу, жолооч чинь хожимдов уу” гэж хэлсэн гэдэг. Тэр үе иймэрхүү үг ямаршуу дуулдах нь ойлгомжтой шүү дээ.
Зарим хүн одоо намайг хэлмэгдэгчийн дүр үзүүлж байна гэж шүүмжилж байна. Ринчен гуайн зохиолоос болж Намын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны тогтоолоор сануулга авч байсан тэр үед “догматикуудыг даган баясагч “гэдгээ огт ухаараагүй байж, ухаарах ч сэхээ байаагүй намаас хөөгдөх вий л гэж айж байсан. Одоо зохиолч, шүүмжлэгчид бие биеэ “дээрэмчин”, “панзчин” гэж элдвээр харааж байна. Ринчен гуайн эсрэг ширүүн компаны үед шүүмжлэлийн пян даах “дархлалтай “ болсон минь одоо харин хэрэг болж байна. “Идсэн эрүү хувхайрч идүүлсэн бут ургадаг” энэ үгийн үнэнийг Ринчен гуайн намтар бэлхнээ харуулж байнам биш үү. Ноднин нэг өвгөн: “Ринчен өөрөө шоронд хэдэн жил тамлуулснаа мартчихаад “Үүрийн туяа” романдаа Чойбалсанг магтсан” гэж надад ярьсан. Тэр нь ч үнэн. Маршал Х.Чойбалсанд ая тал засаагүй бол яах ч байсан юм билээ. Маршал Х.Чойбалсан Ринчен гуайн амийг нь хэлтрүүлсэн нь ч бас үнэн. Айж явбал аминд хэрэгтэй гэдэг л болсон байх. Хүн гэдэг хүн л шүү дээ. Үр хүүхдээ ч бодоо биз.
Хэрэв Ринчен гуайг гучин хэдэн онд цаазаар авсан бол “Цогт тайж”, “Бэр цэцэг”, “Ану хатан” ч байхгүй, Маркс, Энгельс, Мольер, Гоголь, Мицкевич, Фучикийн зохиолын олигтой орчуулга ч байхгүй, хэл шинжлэлийн үнэтэй бүтээлүүд ч байхгүй байх байсан. Ганц хүн ийм их юм хийсэн гэж бодоход тэр үед алагдсан уран бүтээлийн өдий төдий сэхээтнүүдтэй хамт Монгол үндэсний суу билгийн ямар их нөөц баялаг газарт булагдаа вэ? Ямар сайхан утга уянгын цэцэгс цомирлогоо нээж амжилгүй эрэлгийн мэсний ирэнд хяргагдан унаа вэ? Харамсавч баршгүй, Монголын үндэсний соёлын олон зуун жил хуримтлагдсан аугаа их цэнэг Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн зэрэг бичгийн мэргэдийн оюун билгийг тэжээн тэтгэж, онгодыг нь сэргээж, зоригийг нь хөвчилж байсан билээ. Тиймээс ч тэд нар захиргаадан тушааж, муйхарлан тулгах арга ноёрхож байсан хэцүү үед ч санасан бодсоноосоо няцалгүй, нэр төрөө бодолгүй хүнд суртлын дарамт шахалтыг сөрж чадсан юм. Гэвч цагийн эрхийг дагаж тухайн үеэ зарим үед арга буюу өргөмжлөн магтахаас аргагүй байсан үе тэдэнд бий. Х.Чойбалсангийн ялт хэрэг сөхөгдөн илчлэгдэж байгаа өнөөгийн байр сууринаас бүр ч содон эвгүй харагдаж байгаа тэдний “нүглийг” түүх уучлах байх гэж бодож байна. Тэд нарын ноён нуруу гол чиглэл, шилдэг зохиол нь эцсийн эцэст уран бүтээлийнх нь хувь заяаг тодорхойлох учиртай.
Олон улсын уран зохиолын түүхэнд нэрт зохиолчид цагийн аясаар алдаж осолдож байсан баримт бишгүй бий. А.Пушкин Польшийн ард түмний бослогыг зэмлэн буруушааж, Ф.Достоевский харгис үзэл номлож. М.Горький сталинизмын үеийн хорих лагерийг магтаж байсан удаатай. Далан хэдэн онд би Ринчен гуайтай Сүхбаатарын талбайд дайралдсан. Царай нь их л ядрангуй байсан. Тэгэхэд “Би одоо хөгшин хонины насгүй боллоо... “Намын амьдрал” сэтгүүлд миний удам угсааг элдвээр дайрч гүтгэж бичсэн… би Брежнев, Цэдэнбал хоёрт захидал бичсэн” гэж ярьж билээ. Ринчен гуайн амьд сэрүүн байхад сүүлчийн удаа уулзаж байгаагаа тэр үед би мэдээгүй. Ринчен гуайн өөд болсны дараа Америкийн хэвлэлд “Монголын Солженицын нас барлаа” гэж бичсэн хэмээн дуулдсан.
Оршуулахад нь би Улсын номын сангийн 306 дугаар танхимд очиж салах ёс гүйцэтгэсэн. Тэр үед Ринчен гуайн нэр цээртэй хэвээрээ л байсан. Намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтэст ажиллаж байсан болохоороо дарга нар юу гэх бол гэж дотроо эмээж л явлаа. Сүүнд халсан хүн тараг үлээнэ гэгч л болсон. Их найрагч Алигьери Дантегийн “Зорьсон замаараа л яв. Хүн юу л гэвэл гэж байг” гэсэн мэргэн үгийг “Үүрийн туяа” романы төгсгөлд иш татсан байдаг. Энэ үг Ринчен гуайн гол чиг баримтлал байсан. Ринчен гуай зорьсон замаасаа гажилгүй, үзэл бодлоосоо няцалгүй, ерөөлд сагсайлгүй, хараалд гудайлгүй Монголоо гэсээр байгаад насан өөд болсон доо.
Ц.Хасбаатар
