Ренчин гуай гурван үеийн намтар

Ренчин гуай гурван үеийн намтраа ийнхүү бичсэн нь үнэхээр сонирхолтой. Хэд хэдэн талаар тустай уншлага болов.

Тэргүүн зэрэгт, юм орчуулдаг хүний хувьд монгол хэлний найруулга, үгийн сонголт, зарим нэг хуучин хэллэгийн хэрэглээ зэргийг таньж мэдэх чухал ач холбогдолтой.

Тэгээд мэдээж өвөг эцэг, эцэг эх, өөрийн нь үед болж байсан түүхэн үйл явдлуудыг хөндлөнгөөс харж, оролцож явсан хүний хувьд их үнэтэй мэдээллүүдийг өгүүлжээ. Бас тухайн үеийн хүмүүсийн байр байдал, өөрийн зан чанарыг ч томруун харуулсан хэд хэдэн тохиолдол байна.

Ер нь их сайхан уншууртай нийтлэл оруулжээ.

Эш татваас:

...Сухбаатар жанжин Хүрээ чөлөөлөхөөр мордохын өмнө намайг сургуульд явуулж өгнө гэж, ямар мэргэжлийн сургууль хийх вэ? гэж асуухад нь хязгаарын яамнаас Дээд шивээний эмэгтэй орос эмч Бурмакинаар тэр Алтанбулаг хавийн ардын дунд тэмбүү, хүйтний эм тариа хийлгэж, эмчилсэн хүний тоогоор хөлс олгож, орос хэлтэйгээр намайг өртөөний тэргэний мориор тэр эмчийн хамт долоон хоногт нэг хоёр явуулж байсны улмаас эмч болбол хэрэгтэй юм байна гэж бодсоноо хэлэхэд минь бидэнд эмч хэдий л бол хэдийг Зөвлөлт Засагт Орос Улс туслан ирүүлнэ. Өвчинд орос, монгол өвчин гэж байдаггүй юм. Монгол бичиг соёлын тухайд бидэнд өөрийн эрдэмтэн их хэрэг болно. Чи хэл бичгийн сайн сургуульд явбал дээр гэж сануулан зөвлөсөн нь одоо миний эрхлэн оролдож буй хэл соёлын мэргэжлийн замыг Сүхбаатар жанжин, холч мэргэн бодлогоор зааж өгснийг санахад, жанжны ачийг умарташгүй биширч явдаг.

1. 2. ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН ЖИНХЭНЭ ГИШҮҮН, ХЭЛ ШИНЖЛЭЛИЙН УХААНЫ ДОКТОР, ПРОФЕССОР РИНЧЕН МИНИЙ ГУРВАН ҮЕИЙН ТҮҮХ

Ринчен миний өвөг эцэг эртний Йөншөөв овогт Бямбаагийн Буд (1842-1913) хар бичин жил Түшээт хаан аймгийн Буурын голд төрсөн гэдэг. Тэр үеийн хошуу засгийн нэрийг багадаа сонсч явсан боловч, нас ахиж мартамхай болоод санаанаас гарчээ. Тэр ч байтугай 1924 онд хойшоо сургуульд явахдаа авгатайгаа Буурын голд өвөг эцгийн өвөлжөөн дээр хүрэлцэн очиж, арцаар сан тавиулан, чулуунаас нь авч явсан минь одоо хүртэл санаанд байдаг боловч тэрнээс хойш тэр хавиар яваагүй тул одоо очоод олохгүй байх.

Мянга найман зуугаад оны үеэр нэг их зуд болж, өвөг эцэг үхэр, хонь ямаагаа үхүүлж, бэрх байдалд ороод гэр бараагаа хэдэн тэмээнд ачиж, хэдэн адуутайгаа монгол Хяраанаар дамжин орос Хяраан орж тэндээс Их нуга гэдэг газар хүрч, орос хааны нутаг хөвч мод сайтай, өнтэй сайхан алба татвар хөнгөн, Ар газраас урд гарсан Ач авгад, Харнууд, Хатгин, Цонгоол, Сартуул омогтон амар сайхан суудаг гэж хэлэлцэж байсан цаг, бас Өндөр гэгээнээс Оросын нутаг амгалан, хойш орж нутаглахад үр хүүхдэд сайн гэсэн үгээр нүүж, хилийн хасаг цэргийн Цонгоол ястны Харьяастайн станц гэдгийг нэг зуун цэргийн дансанд Бужгай гэдэг нэрээ Бямбаагийн хүү Буд гэж оруулан, хасаг цэргийн албанд орж, ан гөрөө сайн учир үнэг, буга, хүдэр баавгай агнаж, орос Торгово гэдэг худалдаачинд ангийн үс худалдан бог малтай болж, нутаг зохиод мал өсөөд, тэмээнд нутаг зохихгүй учраас дөрвөн хошуу малтай болсон гэдэгсэн. Эцгээс гурав гэдэгсэн. Тэдний Амгалан занги гэж нэг өвгөн миний багад явдагсан. Бас хэдэн эмгэд, авга эгч, Охий гэж өвөг эцгийн садангийнхан гэж миний багад малгай гутал, дээл цагаан сараар бэлэглэн өгдөг байсан. Одоогийн Булган аймгийн Йөншөөвийнхний дунд түүний үр угсаа бий боловч, өвгөд эмгэдийн нэрийг мартаад, үр угсаагий нь одоо мэдэхгүй болж, төрөл мултарчихлаа гэдэг нь миний үед үзэгджээ.

Өвөг эцэг монголтой, бар бичмэлийн олон номтой, тэр дунд Ойрадын Зая бандидын Хар Эрчис, Аалайн хийдэд байх үед орчууллаа гэсэн модон барын сонин “Юм” гэдэг судартай; зуны бага сарын наймнаас арван таван хүртэл монгол “Юм” хур гэж зориутлан Буурын голд гэр барьж, нутгийн монголтой өвгөд харцуул долоон хоног монголоор уншдаг байсан нь хуучин Түшээт хан аймгийн нэг хэсэг нутаг, тэр уламжлал Өнжүүлд хүртэл монгол “Юм” мөн тэр үеэр харцуул уншдаг ёс гэмингийн үе хүртэл байсан уламжлалтай байсан нь надад сонин санагддаг.

Өвөг эцэг орос хэл, гагцхүү хасаг морин цэргийн команд төдий мэддэг тийм нэгэн малчин өвгөн залуудаа хилийн хасаг цэргийн харуулын албанд явалцаж байсан гэдэгсэн. 1918 (?) оны зун Их нуга гэдэг нутагтаа морин тэргээр явж байгаад нас барсан. Богдын хүрээ, Утай, Намхай, Будал, Гүмбүм гэдэг газар мөргөл хийж олон удаа явсан гэдэгсэн.

МИНИЙ ЭМЭГ ЭХ ӨРЛҮҮД ОВОГТОЙ БАЖИЙ (1835-1928) хөхөгчин хонин жилтэй, Усан зүйл гэдэг газар төрсөн гэдэгсэн. Одоо Өвөрхангайн нутаг, чухам ямар сум болохыг мэдэхгүй. Түшээт хаан Гомбодоржийн хатны нэг аягачин охин Өндөр гэгээнийг төрөхөд хөхнөөс нь сүү гарсан бэлэг зохиолдсон тул түүний удмын хүн гэлцдэгсэн. Тэгээд гурван жилд нэг удаа заавал Амарбаясгалан хийд орж мөргөл хийж, тэндээс Богдын хүрээ, мөн Утай, Намхай Будал гэдэг газар Богдын хүрээнээс Өрлүүд аймгийнхны мөргөлчинтэй явж мөргөл хийдэг, Хятад газар бас Жийдаан хуушааны сүм үзлээ гэж, Жийдаан хуушааны намтар үздэг тийм хүн байсан. Өвөр хошуу нутгаар явахдаа сурсан гэж утсаар зүү ороох, хатгамлахдаа сүрхий, уран гартай малчин эмэгтэй байсан. Үлгэр домог их мэддэг, Утай, Бээжингээр явснаа их ярьдаг нэгэн тийм эмгэн. Өвөг эцгийг нас барсан жил, намар нь өтөлсөн хойноо өвгөдийнхөө нутагт ясаа тавина гэж Хиагтын Наймаа хотын зүүнтээ, одооны Алтанбулаг хотын бууринд Дамбадугарын дуганы баруунтай, өргөөшөө хорин алд, уртаашаа наян алд газар, Заргачийн яамны хэмжин олгосон газар ахмад хүү Бадамцэрэнгийн хамт намаржин өвөлжиж, хойт намар нь гэмин ирээд, тэр газрын баруунтаа орос цэргийн модон хуаран байсан, гэмин цэрэг орж, цэргийн ойр байж болохгүй гэж нүүлгэж байсан.

Сүхбаатарын сэм хил давах үеэс таньдаг байсан. Хожим Хиагтын Наймаа хот ардын журамын цэрэг гэминг хөөн зайлуулахад Сүхбаатарын монгол цэрэгт хүч зузаатган Улаан цэргийнхэн ар талаас нь дэмжин туслана гэж тэр хавийн айлаа монгол нэхий дээл, малгай түр зээлэн, хормойд нь даавуун дээр дугаар тавин дотоод хормойд нь хадаж байхад өвөг эцгийн хоёр дээл, лоовууз түр хэрэглүүлэхээр өгч байсан билээ. Тэр хавийн ардууд цөм нэгэн адил дээл, малгай түр хэрэглүүлэн өгч байсан үе.

Намайг энд хотод байх үе 1928 онд нас барж, Буурын голын дээдсийн алтан өлгийд ясаа тавиулсан гэдэг. Насаараа мал, гэрийн ажил хийсээр явсан хүн.

РИНЧЕН МИНИЙ ЭЦЭГ РАДНААЖАВ (1874-1921) хөх хонин жилтэй, Буурын голд төрсөн гэдэг. Ах Бадамцэрэнтэй эцгийн хоёр хүү. Эцэг Бужгай, эх Бажийн хамт зудын жил элс, нарс модтой нөмөр дулаан өвөлжөөнд бууснаа миний багад ярьдагсан. Хасаг цэргийн эр хүйст багачуулын дансанд бүртгүүлээд, Монголчуудын дунд Шивээ, оросоор Кяхта гэдэгт хэлмэрчийн сургуульд орж, тэндээсээ Богдын хүрээ орж хичээнгүй сайд Цэрэндоржоор манж, хятад хэл бичиг заалган, Орос улсын хүрээнээ суудаг консул Шишмаревын тусламжаар Бээжин орж хятад хэл бичиг, мөн манжийг оролдож, Хиагтын хязгаарын комиссарын яаманд манж, хятад, монгол хэлний орчуулагчийн алба 1913 он хүртэл хааж, Хаант орос, Юаншикайн Хятад, Өөртөөн засах Монгол улсын гэрээнд хэлмэрчлэн оролцож, “Эрдэнийн очир” гэдэг монгол одонгоор шагнуулж байсан. Сайн ноён хан Намнансүрэн, Ханд чин ван, түшмэл Хайсан, Цэрэнчимэд да лам тэргүүтэн тэр үед хаант Орос улсаас тусламж эрин явсан монгол төлөөлөгчдийн ажилд туслалцан оролцож, тэд мөн Дээд Шивээ, оросоор тэр үед Троицкосавск хот, одоо Хиагт хот гэж өөрчилсөн хотод Хиагтын голын эргийн гудамжинд Шишмарев гэдэг хүрээний орос консулын танил айлын хашаа байшинг өвөг эцгийн хөрөнгөөр худалдаж, 1908 оны хавьд Хиагтын Наймаа хотын зүүнтээ эсгий гэртэй байснаа нүүн орсонд тусгаар тогтнолын 1911-1913 оны үеэр Петербург орох төлөөлөгчид үргэлж хонон өнжин манай аавынхаар явдаг байсан.

Хятадаас тусгаарлан салах хөдөлгөөн үүсэж Хаант Орос, Юан Ши Кайн Хятад, Гадаад монгол гурван улсын хэлэлцээр болоход орос, монгол, хятад хэлтэйн учир тэр хэлэлцээрт хэлмэрчээр оролцож байсан билээ. Тэгээд Хүрээ, Улиастай, Хиагтын Наймаа хотод Бээжингээс гурван жилээр суудаг хятад заргачийг монгол болгоход хятадтай, оростой, манжтай монголтой, уг гарал нь манайхны хүн юм гэж Магсар хурц, Хичээнгүй Цэрэндорж, Намсрай ван, Ханд чин ван тэргүүтэн, эцгийг Хиагтын Наймаа хотын заргачийн яаманд заргачаар суулгана гэж гүнгийн зэрэг шагнаж, заргач болгох тухай хилийн комиссар Хитровой хурандаад мэдэгдсэнд орчуулагчийн албан хэрэгт осолдсон гэж мушгисанд Дээд шивээнд орос шүүхээр Хитровой комиссартай заргалдаж, орчуулагчийн албанаас бүрмөсөн чөлөө мэдүүлж байсан билээ. Тэгж байтал нэгдүгээр дайн эхлээд, шархтан цэргийг эмчлэн сувилах сайн дурын олон нийтийн хөрөнгө тусламжаар эмчлэх отряд гэдгийг хөрөнгө хуримтлаж байгуулахад Байгалийн өмнөхи бага ястны хөрөнгөөр байгуулсан нэг отрядын төлөөлөгч нь болж, хээрийн нэгэн эмнэлэг хариуцан 1914 онд дайны газар эмнэлгийн отрядын хамт явж, Австрийн цэрэгтэй байлдах фронтод яваад 1917 онд буцаж ирсэн билээ. Зөвлөлт засаг удалгүй тогтоход хилийн харуулын албаны хасаг цэргийн станцыг устгах хөдөлгөөнд оролцон, Харьяастайн станцын зургааныг буулгаж, атаман хэргэмтэй станцын эрх баригчдыг халан, сумын захиргаа байгуулалцаад, цагааны цэрэг дараа нь нутгийн Зөвлөлт засгийг устгахад, станцыг буулган устгалцахад оролцож сумын захиргаа болгосон хэрэгт цагаан цэргийн эрхтэнд баривчлагдаж Дунд шивээний улаан хуаран гэдэг орос хаант засгийн хилийн цэргийн хуаранд хоригдож байтал цагаантан дарагдаж шоронгоос мултран гарч ирсан билээ. Тэгж байтал, Хүрээнээс Хиагтын Наймаа хотод гэмин хүрч ирээд, хүрээнээс доктор Цибэгтаров гэдэг эмч (манай эцгийн ахтай ураг төрөл барилдсан) Их нугын хасаг цэргийн их эмчийн мэргэжилтэй хүн эцэгт бичиг захиа явуулан, бас цааш нь уламжлуулдаг байсны дотор Кучеренко, Гембаржевскийн нэр дээр хүргүүлэх захиаг ч эцэг явуулахдаа өртөөний таних шуудангийнханд Хиагтын Наймаа хотын Норов тайжид битгий мэдэгдээрэй, яршиг түвэг өдүүлэх, хов жив, хэл аманд дуртай муу хүн гэж захидагсан. Норов тайж гэж орос ярианы үгтэй, архинд дуртай, үргэлж хөлчүү явдаг нэг тайж хүн, Хиагтын Наймаа хотын заргачийн яаманд, чухам ямар албатайгий нь бүү мэд тийм нэг хүн гэминтэй хамт алга болсондог. Сүхбаатар хил давж гарахдаа цахарын Өлзийдүүрэн гүн, тэр Норов тайж хоёроос их л болгоомжилж явсныг би санаж байна.

Гэмин Дунд шивээний улаан хуаранг эзлэн Дээд шивээнд орж ирээд хотын зөвлөлийг бүслэн, Дээд шивээний ардууд Зөвлөлөө бүслүүлсэнд жагсаал хийж хорин оны хавар эсэргүүцэл тавин, улаан даавуун дээр “Зөвлөлүүд мандтугай” гэсэн лоозон барьцгаан явахад гэмин цэрэг тархаан буудаж байсан тэр үес Эрхүүгээс Янсон гэдэг хүнээс шуудангаар бичиг захиа ирж байдагсан. Борис Шумяцкийн нэртэй утас ч ирдэг байсан. Эрхүүд монгол сонин гарах болж байна. Түүнд юм бичнэ гэж ноороглож байсныг үзсэн. Хожим Эрхүүд чулуун бараар гардаг “Монголын үнэн” гэдэг тэр сонинд гаргасныг би олж үзсэн. Одоо ч үзвэл эцгийн үг найруулгыг мэдэх тул танина. Мөн хорин оны намар Сүхбаатар хүрээнээс хүрч ирээд Наймаа хотод буулгүй, Алтанбулаг гэдэг болсон хот, тэр үед Дамбадугарын дуган, хашаа байшинтай, Улаан бургас хавийн, мөн Хиагтын Наймаа хотын зод ч нар хааяа хурал ном хийгээд байсан тэр дуганы баруун талд өргөөшөө хорин алд, уртаашаа наян алд газар олгож, Богд хаант засгаас эцгийн Хиагтын Наймаа хотын заргач болгоход орон хашаа босгох газар олгосонд нь эмэг эх салхинд нөмөрлөж, хойд талаасаа гурав дөрвөн алд халхавч сургааг өрөөсөн тал хашаа босгож, гэр малаараа оршин, яг баруун талд нь орос комиссарын харуулын цэргийн хуаран гэж нэг урт модон байшин байсанд гэмин цэрэг хуарагнаад, цэргийн ойр айл буулгахгүй, монгол захиргаанаас газар олгосон бичиг хүчингүй гэж нүүлгэхэд эцэг оролцон эмэг эхийн гэрийг нүүлгэн өөр газар тохинуулж байтал Сүхбаатар ирж, Жамъяан гүнгийн бичиг аавд өгч, хил нэвтрэхэд туслан Дээд шивээгээр цаашаа явах тухайд нь зохигчидтай нь хэлэлцэж өгнө үү гэж байсныг би санаж Сүх гэхээс Сүхбаатар гэж тэр үед хараахан алдаршаагүй, орос хасаг цэргийн монгол болгочихсон цолтой гялалзсан залуу эр байсныг санаж байна. Манайхан Сүхбаатарыг хил давахдаа ташуур дотроо бичиг нуун гарсан гэдэг домог үг хойно гарч, Хувьсгалын музейн дарга байсан бүдүүн Раднабазар хотод гучаад оны үес нэг хүрэн суман ташуур музейн хашаанд гэртээ өрөмдөж байхыг би нүдээр үзсэн. Энэ яаж байгаа юм бэ? гэхэд, Сүхбаатар хил давахдаа ташуур нүхэлж, бичгээ хийж гарсан гэдэг үг бий. Түүнийг баримттай болгож музейн даргын хувиар түүхэн холбогдолтой үзмэрийн зүйл болгож музейд тавина гэж байсныг би нүдээр үзэж, чихээр сонссон.

Одоо музейд маань тэр бүдүүн Раднабазарын “бүтээсэн” ташуур, бас сонсвол, Алтанбулагт Сүхбаатарын музей байгуулахад бас нэг ташуур хийж, Зөвлөлтийн Дээд шивээ (одоо Хиагт гэж нэр сольсон) хотод музейд гуравдугаар ташуур бий болсон гэж сонслоо. Гурвуулаа зохиомол зүйл. Сүхбаатар хил нэвтлэн гарахдаа Хиагтын Наймаа хотын урд хаалгаар заргачийн яамны хажуугаар гол гудамжаар нь хойшоо хаалга гарч, хил нэвтрэх бичиг үздэг гэмингийн постоор гараагүй, Алтанбулаг гэж Зөвлөлтийн нутагт Наймаа хотоос зүүн тийш, Дамбадугарын хавийн хэдэн айлын морь малаа усалж, уух усаа тэрэгтэй нэг нь тэргэнд ачсан гангаар, тэрэггүй нэг нь хоёр дугуйтай урт модонд хувин зүүж ус барин, өглөө орой үргэлж адуу малаа усалдаг Алтанбулаг гэдэг худагт хүрэлцэн очиход, Наймаа хотын ард байдаг гэмин пост хардаг ч үгүй, газрын гүдгэрт тэр гэмин харагддаг ч үгүй, тэр худагт морио усалж нэг орой туршин явахад, би, бас миний үеийн нэг Самбуу гэдэг, хожим цэргийн дарга болсон нэг хүүтэй хамт явалцан морио услаад сүүлд тэр замаар Сүхбаатар хил санаа амар давж гарсан билээ. Би үүнийг тун сайн мэднэ. Тэр цагаас Сүхбаатарын царайг үзэж таних болсон билээ.

Сүхбаатарын гарч явснаас нилээд хойно, нилээн хүйтэн болж байх үес гэмин манай эцгийг эмэг эхийн гэрээ барьж, бичиг цаасны савтай хамт авч, Наймаа хотын заргачийн яамнаа гар хөлийн гав гинж зүүн хориод, эргүүл оруулахгүй байсан билээ. Судар бичгийн хүрээлэнгийн Жамъян сайд, миний эцгийг сайн таньдаг, надад их элэгсэг дотно байдаг тэр өтгөс эрдэмтэн намайг хүрээлэнд ажиллаж байхад, гэминд баригдаж, эрүү шүүлт тулгуулаад, эцэгт чинь захиа явуулж, Сүхбаатарт туслаарай гэж захиа явуулснаа аргагүй хүлээснээс болж эцэг чинь гэминд баригдсан нь харамсалтай боловч, ардын нам засгийн төлөө халуун сэтгэлээр туслалцаж байсан нь хожим чамд санаж явахад сайхан бий гэж байсан билээ. Эцгийг баригдахад, тэр үеийн Бүгд Найрамдах Алс Дорнод Улсын дэвсгэр нутагт хил дагуу газар, Ар Хиагт хүртэл хорин дөрвөн км газар орж, Сэлэнгийн цаад бие нь Зөвлөлт Оросын нутаг гэж байсан үүнд манай эмэг эх машид гаслан гашуудаж, Бүгд Найрамдах Алс Дорнод Улсын консулд мэдүүлэн, консул нь Эрхүүд Янсон гэдэг, мөн Шумяцки гэдэг хүнд утас явуулан, Наймаа хотод буй гэмингийн яаманд эцгийг суллахын шаардлага тавьж байсан боловч, гэмингийн эрх баригчид хүлээн хэрэгсдэггүй байсан юм. Тэгж байтал Хүрээг Барон эзэлж, гэмингийн суурь муудаад ирэхэд Бүгд Найрамдах Алс Дорнод Улсын консултай гэмингийн харилцаа эелдэг болж, Ви Гуань Фа, оросоор Быков гэдэг байсан худалдааны иргэдийн ахлагч нь консулын шаардлагыг хангана гэж консулынхнаар үзэгддэг боллоо гэж байтал, удалгүй эцгийг суллан гаргасан билээ. Эцэг гэмингийн шоронд бие зүдэрлээ гэж хөдөө бие сувилуулаар явсан хойно монгол цагаан сар болж, Алтанбулагт байсан миний багш Билигсайхан, хурал болно. Чи төлөөлөгчид цай идээ барьж үйлчил гэж, манайд гурван хоног хурал болсон. Дээд шивээний зүүн биед уулын бэлд нэг бяцхан хашаа ганц дүнзэн байшинтай Лувсангийнх гэдгийнд Сүхбаатар буудаллаж, миний дүү Норов, хурлын төлөөлөгчдийг айлд бууцгаасныг холбоо барьж явсан билээ. Энэ тухай миний дүү, Улаан-Үдэд оросоор нэг товч тэмдэглэл нийтэлсэн зүйл бий. Борисов, Элбэгдорж Ринчино, Гочитски, Балмацуу нарын зэрэг Коминтерний Алс дорнодын хэлтсээр ирсэн төлөөлөгчдийн зүс тэхэд би таньсан билээ.

1921 оны зун барон Унгерний цэрэг Хиагтын хавьд байлдах үес миний эцэг Цөхийн хошуу яам гэдэг Байгалийн өмнөх Буриад монголын нутгийн захиргаанаа гэгээрлийн хэлтсийн эрхлэгчээр сонгогдож ажиллаж байх үес Охин булаг буюу оросоор Окиноключи гэдэг тосгоны орос цэрэг эцгийг баривчлан, Охин булагт хороосон билээ. Тэр үед эцгийг Эрхүү дэх Коминтерний Алс дорнодын хэлтсээс Янсон, Шумяцки нар утас ирүүлэн дуудаж байсанд эх гомдол мэдүүлж, Коминтернийн төлөөлөгч Амгаевт эцгийг хилсээр амь үрэгдсэний холбогдолтныг шийтгүүлэхийг мэдүүлсэнд, зохигчдийг баривчилж, Бүгд Найрамдах Алс Дорнод Улсын төв Чит хотын дээд шүүхээр байцааж байна гэсэн билээ. 1972 онд Новосибирск хотод Зөвлөлтийн Академийн Сибирийн салбараар орох үес Чит хотын нэгэн түүхчин эрдэмтэн Читийн архивт 1921 онд эцгийг чинь хороосон хэрэгтнийг байцаан мөрдөхөд, ташааран эндүүрч тэр бэрх үеэр осолдож хороосон гэсэн өчиг мэдүүлэг бий. Читээр явбал хаа байгааг архиваас олж үзүүлж болно гэж байсанд, Амгаевын тэр үед тухайн гэмт хэрэгтнийг бариввчлан шийтгүүлж байгаа гэсэн нь үнэн болохыг олж мэдсэн билээ.

РИНЧЕН МИНИЙ ЭХ БОРЖГИН ОВОГТ САМДАНГИЙН ДУЛАМ. Хөх мичин жилтэй (1884), одоо ертэй. Цогт хунтайжийн хүү Хонтгорын хүү Охин хунтайж гэдгийг угсааны хүн. Цогт хун тайжийн цэрэг, Лэгдэн хааны цэргийн хамт дарагдахад Өвөрлөгчдийн Авга хошуунд нэг сум цэрэг өрхтэй үлдэж, Охин гэдэг хүүтэй болсон нь, Охиныг эрийн цээнд хүрсэн үес Ар, Өвөр монгол Манжийг дагаж, чуулган чуулах үес (бодвол, Долнуурын чуулган болов уу? Миний эхийн хадгалдаг бичмэл түүхэнд тэр чуулганы хаа хуралдсаныг дурдсангүй) манжийг даган баясалцах хэсэг ноёд, Цогт хунтайжийг үзэн ядаж, Өөлдийн гэгээн гүүш хааныг шулмас Цогтыг дарсан гэж ач хүү болох Охиныг ар, өврийн хооронд үймүүлж байна. Олны сэтгэл эвдэн хорлож, угсаа баллаж байна гэцгээж Түмэдийн Эрдэнэ хун тайж гэдэг ноён “Чуулганд гурван хоног хутгаа гаргаж, ханцуй дотроо хумсаа авч байгаа нь урдын Цогт ноёноос илүү шулам гарах гээд байна. Авгасын дөрвөн хошуунаас гарах болж биш үү” гэж Охиныг барихаар санал гаргахад их чуулганы ноёд санал нийлж, Охиныг баривчилсанд оргож гараад, зуун тавин хуяг цэргээ ар гэрийн хамтаар дагуулан, нэхүүл цэрэгтэй тулсаар Мэнэнгийн талаар байлдан гарч, Орос улсын нутагт хүрээд, оршин суух газар нутаг олгохыг эрэн, Орос цагаан хаанд дагаар орж, гэрээ бичигт үсэг зуран, хил сахин харна хэмээн Цөх голын хавиар нутаг заалган, цэрэг өрхийн хамт дагаар орсонд орших нутагтаа нэг булаг бүхий газрыг Охин булаг гэж нэрлэцгээн нэгэн дов газар өвөлждөг болсон нь Охин дов гэж үр угсаа нь тахидаг болсон үүнээ Охин сайдын туг гэж цагаан бартай хөх туг, өмсөж явсан хөө хуяг, ган дуулга, нум саадаг сэлмийг Охин довыг овоо босгон тахидаг болсонд 1929 он хүртэл тахиж, нэг хүн, Охин сайдын тэр тугчны удмынхнаас туг цэнгүүлэхэд хуяг дуулга өмсөн, мөнгөн агсарга бүсэнд нум саадаг, сэлэм хуягийг агсан зогсдог байсан гэдэгсэн.

1972 онд Дотоод яамны түшмэл Магсар хурц гэдэг хүн, Тагна урианхайг Ард улс болгон, Улиастайн захиргаанаас салгах асуудал үүсэн гарах үес Тагнын сайд урианхай ер нь Улиастайд хамаагүй гэдгийн баримт бий гэж Зөвлөлтийн элчин сайдынхны нэг төлөөлөгч нь Охин сайд Цагаан хаанд дагаар орж, нутаг ус олгуулав гэсэн гэрээ бичгийг Москвагаас ирүүлснийг үзүүлсэнд Монголын сайд Охин гэдгийн гарын үсэг бүхий гэрээ, ер Тагнын соёд урианхайд огт холбогдолгүй бичиг байсныг зөвлөлтийн гадаад яамныхан Охин сайд гэснийг сойод гэж ташаарснаа хүлээсэн билээ гэж байсныг үзвэл, Охин сайдын дагаар орсон гэрээ бичиг сайхан хадгалагдсаар ирсэн байна.

Миний эх Дулам монголоор уншиж чадахаас урдын заншлаар бичиг үсэг үзэхээс бичих сургууль хийгээгүй, гэрийн багш дагаж монголтой болсон. Орос ярианы үг мэдэх боловч унших төдийгөөс цаашгүй, гэрийн ажил хийсээр ирсэн хүн. Одоо Улаан-Үдэд миний дүү Норовынд байдаг.

Дүү Норов надаас хоёр дүү, хонин жилтэй. Дундад боловсролтой, багшийн мэргэжилтэй. Одоо тэтгэвэрт гарч буянаа эдлэн сууж байгаа. Зөвлөлтийн эх орны дайны үед морин цэрэгт явж, фронтын газар, Сталинград, Польш нутгаар морин цэргийн хээрийн тагнуул хийж, монгол газраас ирсэн бэлгийн мориор дайн дуустал явж, “Слава” гэдэг цэргийн одны бүх зэргийг, бас Улаан одон, Цэргийн улаан туг зэргийн гавьяаны одонтой, уг нь Норовсамбуу нэртэй боловч, цэрэгт Борис Владимирович гэж нөхөд нь нэрлэн заншаад, элэнцэг эмэг Бямбаагийн нэрээр Бимбайн гэж явснаа фронтын нөхөд нь, мөн дарга нар нь Борис Владимирович Бимбаев гэж одон шагналын нэр дэвшүүлэхэд оруулснаар овог нэр нь тийм болоод яваа гэдэг.

Дүү Дамдинсүрэн, мөн охин дүү Эрдэнэ гэж байснаа цөм нас барж, ганц дүү Норов Буриад АССР-ийн Улаан-үдэ хотод эхийнхээ хамт хоёул суудаг. Дайнд явсан хойно нь гэргий нь нэгэн хүүгийн хамт салаад явсан тул, тэднийг би зүс үзээгүй, нэрийг ч мэдэхгүй. Өндөр настай эхийгээ өргөнө, ээжтэй санаа нийцэхгүй эхнэр авбал эхийн сэтгэл чилээнэ гээд гэргий дахин aвсангүй.

РИНЧЕН МИНИЙ БИЕ Хөхөгчин могой жил (1905 оны 11-р сарын 21-нээ) Хиагтын Наймаа хотын зүүнтээ, одоо Алтанбулаг хот болсон газар төрсөн. Долоотойдоо Билигсайхан гэдэг манж, монголтой бичгийн хүнд шавь орж, монгол манж бичиг заалгаж, намайг төрсний хойт өдөр нь Хараагийн дар эхийн хувилгаан лам хүрч ирэн Ринчендорж гэж нэр өгөөд, хийддээ лам болгоно гэснээр нь төвд цагаан толгой, Итгэл зэргийг заалгаж байгаад, Дээд шивээний дунд сургуульд монгол сурагчид Хүрээнээс ирж орсон үес тэр дундад сургуулийн дээд ангийн нэгэн орос сурагчаар мөн Орос улсын хязгаарын комиссын манж, монгол хэлний орчуулагч Каленов гэдгийн гэрээр орос бичгийн хэл заалгаж, 1914 онд тэр Дээд шивээний орос сургуульд бэлтгэл ангид шалгуулан ороод, Октябрийн хувьсгалын үес Зөвлөлтийн хоёрдугаар шатны сургууль төгсгөөд 1920 онд манай эцгийн дээд Шивээний байшинд намын анхдугаар их хуралд багш Билигсайханы захиагаар хурлын төлөөлөгчдийг үйлчилж, цай идээгий нь оруулж, гурван хоногийн хуралд айлд буусан төлөөлөгчдийг зарлах, ирүүлэх ажилд гүйж явсан билээ.

Хиагтын Наймаа хотын гэминг ардын журамт цэрэг байлдан авч байх үед тэр байлдааныг үзэж, Сүхбаатарыг Зөвлөлтийн цэргийн дарга нартай мөн Унгарын Ротт доктортой гэмингийн Наймаа хотод энгийн иргэн, орос хятад хүнийг хороосныг комисслон үзэхэд Билигсайхан багшийг дагалдан хэл залгуулж явсан. Тэгээд Билигсайхан багш, Ардын Түр Засгийн газраас байгуулсан Хязгаарын яамны сайд болсон хойно 1921 оны дөрвөн сарын 15-нд дуудуулж, Хязгаарын яамны тал бичээчээр мөн Билигсайхан багшийн шавь Ханд гэгчтэй нэг бичээчийн орон тооны цалинг хуваан хоёулаа тал бичээч болж, энэ төрийн цалин хишиг хүртэн алба хааж эхэлсэн билээ. Мөн сайд Билигсайхан багштайгаа, бас Сүхбаатар, Лосол, Хатанбаатар Магсаржавтай Бүгд Найрамдах Алс Дорнод Улсын консул Макстенектэй албан хэрэг хэлэлцэх хэлмэрчээр олон удаа явж, Унгернийг бариад хамт хоригдсон Бишрэлт гүн Сундуйг татан авах хэлэлцээнд хэлмэрчлэн, Сундуй гүнгийн хоригдож байсан шоронд Унгернтэй хамт байхад нь багшийн хамт очиж хэрхэн яаж бароныг барьсан зэргийг бароны дэргэд нь ярьж байсныг сонссон билээ. Түүнийг хэдэн жилийн өмнө “Утга зохиол” сонинд дуртгал бичиж, Унгерн Фон Штернберг гэдгийн нэрийг монголчилбол Одон уулын муухай зант гэсэн үг болохоор тэр өгүүлэлдээ дуртган бичсэн билээ.

Сухбаатар жанжин Хүрээ чөлөөлөхөөр мордохын өмнө намайг сургуульд явуулж өгнө гэж, ямар мэргэжлийн сургууль хийх вэ? гэж асуухад нь хязгаарын яамнаас Дээд шивээний эмэгтэй орос эмч Бурмакинаар тэр Алтанбулаг хавийн ардын дунд тэмбүү, хүйтний эм тариа хийлгэж, эмчилсэн хүний тоогоор хөлс олгож, орос хэлтэйгээр намайг өртөөний тэргэний мориор тэр эмчийн хамт долоон хоногт нэг хоёр явуулж байсны улмаас эмч болбол хэрэгтэй юм байна гэж бодсоноо хэлэхэд минь бидэнд эмч хэдий л бол хэдийг Зөвлөлт Засагт Орос Улс туслан ирүүлнэ. Өвчинд орос, монгол өвчин гэж байдаггүй юм. Монгол бичиг соёлын тухайд бидэнд өөрийн эрдэмтэн их хэрэг болно. Чи хэл бичгийн сайн сургуульд явбал дээр гэж сануулан зөвлөсөн нь одоо миний эрхлэн оролдож буй хэл соёлын мэргэжлийн замыг Сүхбаатар жанжин, холч мэргэн бодлогоор зааж өгснийг санахад, жанжны ачийг умарташгүй биширч явдаг.

Зөвлөлтөд 1924 онд дээд сургуульд явж, Ленинградын дорно дахины хэлний хүрээлэнд суралцаж байх үес яг 1925 оны намар Зөвлөлтийн Шинжлэх Ухааны Академийн 200 жилийн ой болж, түүнд оролцсон монгол төлөөлөгч, Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Цэвээн доктор, Хүрээлэнгийн төвд үсгийн орчуулагч Шагш Ленинградад хүрэлцэн ирж, Академийн ерөнхийлөгч, академич Карлински, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, академич Олденбургтай хэлэлцэн, Цэвээн доктор тэр үеийн засгийн газрын гишүүн, Гэгээрүүлэх яамны зөвлөх байсан учир, монгол оюутны дундаас эрдэм шинжилгээний ажилтан бэлтгэж өгнө үү гэж хүсэлт тавьсанд, арван найман оюутнаас дөрвөн хүнийг жинхэнэ дундад боловсролтойн учир сонгон Академийн Азийн музей, Ленинградын их сургуулийн авиазүйн лабораторид хэл бичгийн хүрээлэнгийн хичээлээс гадуур удирдуулан монголч, академич Владимирцов; энэтхэг судлалч, академич Ольденбург; төвдөч, академич Щербатской; дорно дахины түүхч, академич Бартольд; түрэг хэлний профессор, академич Юдахин; авиазүйн тухайд академич Щерба, хэл түүхийн мэргэжилтэн, академич Марр; монголч академич Козин; нангиадач, академич Алексеев нарын есөн академичаар гурван жил тусгай лекц хичээл заалган удирдуулж, 1927 оны зун Гэгээрүүлэх яамны харьяа байсан Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж, монгол хэл бичиг, ардын билиг (фольклор), угсаатны судлал, утга зохиол түүх судлал оролдсоор ирлээ.

1921 онд Алтанбулаг хотноо анх залуучуудын 7-р үүр байгуулахаар Чойбалсан, Дэжид-Одсэр хүрэлцэн ирэхэд, Чойбалсан Эвлэлийн гишүүнд элс гэж Дэжид-Одсэр бичгийн боловсролыг шалгах гэсэнд нэг орой шөнө дөл хүртэл Дэжид-Одсэр дан шүлгээр юм бичиж, хариу шүлэг бич гэж, хэд хэдэн хуудас муутуу цаас дээр хариу бичүүлэхэд асуусан зүйл ёгт тул зарим зүйлийг юу гэсэн санааг сайн ухаарахгүй боловч, лавлан асуухаас бэрхшээж, мөн битүүлэг ёгт хариу бичсэн зохиогч Дэжид-Одсэр өөрийнхөө бодсон зүйлд оноон зохицуулж их л урамшиж санаа найруулга сайн байна.

Чойбалсанд мэдэгдэнэ гэж дараа нь хурал дээр сайшаалын үг хэлж гишүүнд элссэн билээ. Ленинград хотод бидний оюутан бас эвлэлийн үүртэй байсан. Тэгээд 1929 онд Төв хорооны суртлын хэлтсээс хувьсгалт уран зохиолчдын анхны бүлгэм байгуулахад нэр оролцон, бүлгэмийн таван тэргүүлэгчийн нэгээр сонгогдож байсан. Тэр үед боржгин Дашдоржийн Нацагдоржийг гишүүн болгоно уу? гэж Хүрээлэнд надтай ажиллаж байсан Нацагдоржийн нэр дурдахад тэр үеийн суртлын хэлтсийн эрхлэгч (Гэндэн билүү, нэрийг мартжээ) тайж, сонгуулийн эрхгүй болсон хүнийг болгохгүй гэж надад хариулж байсан. Хожим, Алтанбулагт бага сургуулийн захирал байгаад, намайг мөн сургуулийн багш байх үес, сайн танил Дунгарын Чимид, КУТВ-ийн сургуулиас ирээд бүлгэмийг өөрчлөн өргөтгөхөд Нацагдоржийг МАРЗ гэдэг зохиолчдын байгууллагын гишүүн болгосон юм. Гэтэл анхны бүлгэмийн гишүүн гэж одоо бичицгээх болсон нь, тэр үеийн “Үнэн” сонинд анхны бүлгэмийн гишүүн, товчооны гишүүдийн нэрийн жагсаал нийтлээстэйд хэвлэлийн тэр баримтыг хүртэл үзээгүй санаагаар зохиож бичдэг, мөн Марксын “Капитал” орчуулж байсан гэх зэргээр бичдэг зүйл үзэгддэг нь сайн хэлэн гэсэн юмандаа бодитой баримт анхаардаггүй юм шиг санагддагийг энд дурдан хэлмээр бодогдлоо. Зүүний нугалаа завхрал эхэлж байх 1929-30 оны үес мөн сонин сонин юм өнгөрүүлэн үзсэнээ одоо эргэцүүлэн нэхэн бодоход одооны хөгжил, нийтийн ухамсар юутай өөр болж вэ? хэмээн санагдах ажээ.

Судар бичгийн хүрээлэнд 1928 оноос бэлтгэж, Ишдорж багшаар орчуулгасан Лункевичийн Түмэн бодисын судлал гэдэг 40 дэвтэр гаргах гэж, Зөвлөлтөөс зургийн бар ирүүлэн эхэлж хэдэн дэвтэр гаргаж байтал, Рубакины хэвлэн нийтэлсэн ерөнхий боловсролын үндэс тавих тэр хөөрхөн цувралыг хуучин хаант оросын балар юм гаргалаа гэж зогсоолгосон билээ. Гэтэл хэдэн жилийн өмнө Зөвлөлтийн хэвлэл тэрхүү Рубакиныг ихэд сайшаан магтаж, орос ардын боловсролд их хувь нэмэр оруулсан, соён гийгүүлэгч гэж ач гавъяагий нь тэмдэглэснийг үзвэл, тэр аятайхан зохиол нь тэр үед монголоор гарч байвал, ардын боловсролд юутай билээ. Тэнгэр, газар, цахилгаан зэргийг тайлбарлаж, шашны мухар сүсгийн эсрэг чиглүүлсэн тэр шинжлэх ухааны хялбарчлан ухуулж нэвтрүүлсэн зохиол орчуулах гэж хүч гаргасан, мөн Зөвлөлтөөс бар зургийг захиалан худалдаж авсан маань нэгэн үеийн учир мэдэхгүйгээс үрэгдсэн нь нэхэн бодоход харамсалтай боловч, яая гэхэв, тэр үеийн боловсролын хэр тийм л байж дээ гэхээс дээ. Нацагдоржийг Пушкины зохиол орчуулахад нь утга найруулгыг нь засалцан нийлж байхад Бадрах дарга Нацов зөвлөхтэйгээ хүрч ирээд та хоёр тайж помещикийн зохиол орчуулж суудаг нь юу билээ гэж зэмлэн байсныг санахад, одоо уншигч бүхэн тэр Пушкины “Анчар” тэргүүтэн зохиолыг бахархан амтархаж, тайж помещикийн зохиол гэж үздэггүйг бодоход сонин санагддаг.

Тэр үед монгол Ганжуурын байдлыг тодорхойлсон гарчиг хийж, хэн зохиосон, энэтхэгээс хэн төвд болгосон, төвдөөс хэн монгол болгосныг төгсгөлийн үгээр бүртгэн зохио гэж Хүрээлэнгээс над 1927 онд даалгасныг хийж гүйцээн, цаашид Данжуурын монгол орчуулгын гарчиг эхэлтэл, буруушаан шүүмжилж, Хүрээлэнгийнхэн Ганжуур орчуулж байна гэж зогсоох тогтоол гарч байсан билээ. Тэгтэл, Унгарын Академиас мөнхүү монгол Ганжуурын миний хийж байсан тэр гарчгийг академич Лигетигээр хийлгэж, 1943 онд хэвлүүлэн гаргаснаа монгол утга зохиолын судлалд нэртэй нэмэр орууллаа гэж бахархан үздэг байна. Гэтэл би тэр гарчигаа 1943 он гарсан хойно Хүрээлэнгээр хэвлүүлэх гээд барсангүй билээ. Одоо тэгэхэд манай Академи хөгжиж, дорно зүгийн судлалын тэр мэт зүйлийг анхаардаг болсон нь, Зөвлөлтийн хөгжил, шинжлэх ухааны бадрал нь монголд бас тусч, манай соёл хөгжиж байгаад баярлан бахдаж, есөн академич багш нарын минь заан удирдаж чиглүүлснээр нь зүтгэсээр ирсэн миний биеийг өтлөх насанд өндөр хөгжлийг үзэж зориг сэргэн буй.

Эвлэлийн гишүүнээс 25 хүрэхдээ хотын гуравдугаар хорооны намын үүрт гишүүн болоод, хоёрдугаар цэвэрлэлтийн үеэр Намнан уулын хошууны их Дамдинсүрэн нарын шалгах комисс ирж, надтай зохиолчдын бүлгэмд оролцсон тэр хүнийг 17 онд Цэвээн Жамсранов докторын зураг гартаа өргөн барьж авахуулсан зургийг нь та яасан бялдууч хүн бэ? Зургаа авахуулах мөртөө ингэж бялбуурдан авахуулж байх гэж хэлсэнд минь их л дургүйцэж байсан юм. Тэгээд шалгалтын үеэс намайг чи тэр баруунтны үүр болсон Судар бичгийн хүрээлэнд Жамсрановын удирдлагыг шүтдэг хүн биз гэж шүүмжлэн, мөн үүрийн гишүүн, Сангийн яамны сайд, Довчингоос, тэгж арай дэндүүлж байгаа юм биш үү. Эрдэмтний удирдсан газрын оюутан хүн эрдэм шинжилгээндээ удирдлагыг дагах нь журам шүү дээ гэж байсан боловч, тогтоол уншихдаа их Дамдинсүрэн мөн л үгээ хэлж, намайг яамнаас хөөсөн тушаал сонсгожээ. Тэр үес Дашдоржийн Нацагдорж гишүүнийхээ бат илэрхийлэх хураалгачихсан, Хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажил хийж байсан Мэргэн Гомбожав феодал гэж намаас хөөгдөөд, би үнэн санаанаасаа намын суртал баримталдаг гэж өргөдөл өргөөд, сонинд тэр үес хөөгдсөн хүний өргөдлийг хэрэгсэхгүй болголоо гэж нийтэлж байсан үес, Судар бичгийн хүрээлэнд Базар гэдэг нэг ажилчин, Мандах гэсэн хүн, Жамьян гүн Жамсранов хоёрыг шүүмжилж бай гэж үйлдвэрчний хурал дээр хэлж байсан үес, ер дахин гишүүн болъё гэж өргөдөл өргөөд Мэргэн Гомбожав нарын адил “шургах гэсэн этгээдийн өргөдлийг хэрэгсэхгүй болголоо” гэж байснаас дотроо л сэтгэл үнэнчээр ажиллая даа гэж өнгөрүүлсэн билээ. Хожим 1934 оны үеэс Хүрээлэнгийн тэргүүлэгч гишүүн болсон Элдэв-Очирыг КУТВ-ын үеэс таних тул, ингэж ингэж би гишүүнээс хөөгдсөн юм аа гэхэд Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга байсан тэр хүн алдаа болсон хэрэг. Чи дахиж өргөдөл өг. даах нэг гишүүн нь би болъё, нөгөө нэг нь Хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Цэеэрэгзэн чамайг таних тул болох байх гэж дурдсанд, өргөдөл гаргаж гишүүн болтол, 37 оны хоморгонд ороод, зүүд зөнд ч ороогүй юм сонсон үзэж, 1942 оны дөрвөн сард, Дотоод яамны мөрдөн байцаах шоронгийн хүрээнээс нэг шөнө гарч, хэд хоноод “Үнэн” сонинд төв хорооноос заагдан бүгд 16 жил сонины ажил хийгээд, 1956 онд Унгарт доктор зэрэг хамгаалж, 1958 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнд зүтгэхээр шилжин ажиллаж, Хүрээлэнг Академи болгоход Хүрээлэнгийн жинхэнэ гишүүнээс Академийн гишүүн болж, дараагаар нь Унгарын Академийн хүндэт гишүүн 1970 онд боллоо.

Засгаас “Цогт тайж” киноны зохиол зохиосонд минь Төрийн шагнал 1945 онд хүртээсэн. Тэмдгий нь аваад, мөнгөн шагналыг Ленинградын бүслэлтэнд өнчирсөн хүүхэд, өтгөст өргөж, эрдэм сургасан хотынхоо өмнө журмыг гүйцэтгэсэн. “Үнэн” сонинд байх үес “Алтан гадас”, “Хөдөлмөрийн гавъяаны одон” шагнуулж, 1971 онд засгаас хоёрдахь удаагаа “Хөдөлмөрийн гавъяаны одон” хүртэж, төрийн дээд шагналын хариуг чин үнэнч хөдөлмөрөөр хариулах үүргээ үргэлж бодсоор явдаг аа.

Зөвлөлтийн зохиолчдын хорооноос ноднин, уржнан хошоод жуух бичиг гардуулж, мөхөс бие тус хоёр улсын утга зохиолын хэлхээ зузаатгахад өчүүхэн нэмэр оруулсныг тэмдэглэж, хөхүүлсэнд мөн л ах дүү хоёр орны зузаан найрамдал, харилцан утга соёлоо мэдэлцэхэд нь хирээрээ нэмэрлэхийн үүрэг бүхүйг бодож явдаг.

Энэ завсар хэвлүүлсэн зүйлийн нэрсийг бүртгэн гаргахад нэлээд цаг орох тул, дэлгэр бүртгэж чадсангүй. Орос, англи, герман, франц хэлээр нийтэлсэн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл Зөвлөлт улс, Унгар, Польш, Чехословак, Герман, Энэтхэг, Япон, Финлянд, Холландын эрдэм шинжилгээний цуврал сэтгүүлд гарсан зүйл бий.

XVI жарны хөх барс жилийн улаан барс сарын
цагаан хулгана өдөр.

Жич. Монголын бичгийн их хүмүүсийн нэг, Монголын түүхэнд эртээс нэрээ гаргасан Юншөөбүү, Боржигон (Цонгоол Боржигон), Өрлүүд овгийг хөвүүн "Монголоо л гэсээр яваад" энэ насаа элээсэн Юншөөбүү Ринчен гуайг "Цагааны оргодол", " Цагаачийг цагаа хатгана, цагаан морийг ногоо хатгана" гэх мэт гүтгэн доромжилсоны дараа Тэрбээр Ю.Цэдэнбал даргад бичсэн 70 хуудас захиандаа ийнхүү гурван үеийн түүхээ оруулжээ.

Фэйсбүүк дээрх "Билгүүн номч Еншөөбү Б.Ринчен" бүлгэмээс хуулав.