Дарханы наахантай Гурван шар гээд нэг газар байлаа. Төмөрлөгийн үйлдвэр лүү даваад орохын наана жишүүлдсэн гурван шар байр байдгаас тийм нэртэй болсон газар л даа. Хөгшин аавынх маань Баян-Өлгийд хэдэн жил болоод эргэж Дарханд ирэхдээ хуучин байсан Тосгондоо биш тэр Гурван шард очиж буусан юм. Дарханы хот хоорондын автобусны буудлаас Хонгор, Номгон, Хөтөл явах автобусанд, эсвэл Сэлэнгээс Улаанбаатар явах галт тэргэнд сууж очихоос өөрөөр очих аргагүй нэг тийм газар байлаа. Зүүн өмнөхөн талд Долоон Буурал гэсэн нэртэй гэх нэрэндээ зохицсон бууралдуу уултай, баруун талаар Хараа голын хөндий үргэлжилсэн нэг тийм газар.
Амралтын өдрүүдээр тийшээ цөлөгддөг байлаа. Манай гэр Шинэ Дарханы хээтэй хорооллын хойд захад. Автобусны буудал Залуучууд театрын урд талд. Тийшээгээ гараад л алхчихдаг байлаа. Эсвэл Шинэ Дарханы тойрог дээрээс зам дагаад л алхчихдаг байв. Дүү нараа дагуулаад л. Дуу дуулна, олон долоон юм ярина, замын машинд гар өргөнө. Замдаа тоглоод л. Колонк, Дархан-2 өртөө, Төмөрлөг, өгсүүр, Гурван шар, тэгээд өвөөгийнх. Бараг л өдөржингөө юм болж байж очно оо. Заримдаа замын унаанд аз таарч дайгдчихвал эртхэн очоод өвөөгийндөө жаргаж эхэлнэ дээ. За яахав одоо л жаргал гэж дурсаж байгаагаас биш тухайн үедээ бол “ажил, ажил, ажил” гээд л үглэж байсан байх. Тэнд очоод удаагүй байхад нэг удаа нэлээн айхтар бороо ордог юм. Жаахан хонхордуу газар гэрээ барьчихсан байсан чинь ус тогтоод гэр тойроод нэлийсэн шалбааг. Манайхны цахилгааныг янзлахаар ирсэн байсан нэг хүнтэй өвөөгийн ярьж байхыг сонсох нь ээ цаад нөхөд өвөөг “Настай хүн байж яасан туршлагагүй юм бэ?” гээд зэмлэнгүй маягтай. Өвөө хариуд нь “Манай нутагт ийгээд хонхор газар гэр барьжим тавтай байдым л” гээд өөрийгөө өмөөрөөстэй. Өвөө маань ер нь их нямбай, байнга л ямар нэг юм хийгээд явж байдаг хүн байлаа. Юм их хичээж хийхээрээ уруулаа тас жимбийлгэчихсэн сууж байдаг занг нь аав, харин ааваас би авсан юм шиг байгаа юм. Би ч уруулаа жимбийлгэхээс цаашгүй л дээ. Залхуу. Гурван Шар дахь өвөөгийн тохижилтын ажил нэлээн явчихсан, бараг төгсөх шатандаа орох үед шинэхэн жорлонгоо барьж дуусаад ашиглалтад өгөх дөхөж байлаа. Бараг 2 гаран гүнзгий нүхтэй, цэмбийсэн банзан жорлон. Бараг хаалгыг нь тогтоож дуусав уу үгүй юу Галаа бид хоёр нөгөөхийг ашиглалтад оруулчихав. Ээлжиндээ хоёр хүн хүлээн авах хүчин чадалтай эд л дээ. Цайгаа уучихаад гарч ирсэн өвөө тэрнийг мэдээд маш их уурлав. Галаа бид хоёрт тэр доошоо буулгаж алсан баавгайгаа гаргаж хаяхыг тушааж билээ. Бид хоёр яах вэ хэрэг хийсэн хүмүүс гэмээ мэдрээд зэмээ чимээгүй л үүрсэн. Угаасаа өвөөгийн үг хууль юм чинь.
Өвөөгийнх маань цөөвтөр бог, саалийн хэдэн үнээ, уналгын хэдэн морьтой байлаа. Бид хэд эхэндээ өөрсдөө ээлжилж хонио хариулдаг байгаад сүүлд нэмэгдэж ирсэн айлуудын хонинуудыг нийлүүлж айл айлаараа ээлжлэн хонь хариулдаг болсон юм. Өглөө эртхэн өөрийнхөө хонийг хашаанаасаа тууж гараад Долоон Буурал тийшээ чиглүүлээд л явж байхад айлууд өөрсдийн хонийг нийлүүлээд нийлүүлээд нэлээн том сүрэг болчихдог байсансан. Үдэш хонио туугаад буцаад ирэхэд айл бүрээс хүмүүс гарч ирээд өөр өөрсдийн хонийг тус бүрийн хашаа руу тасдаж аваад л явна. Бүүр хөдөөний айлууд тэгж төвөг болдоггүй юм гэнэ лээ гэсхийгээд л төвөгшөөнгүй гарч хонио ялгаж авдаг байлаа. Манай нэг хонь алга танайд байна уу? гээд тэр хавийн айлуудаар явах ч энүүхэнд. Мань хэд ч гэхдээ малд нүдтэй хүүхдүүд байсан болохоор барагтай бол өөрийн хонийг айлын хашаа руу алдахгүй л дээ. Нэг үдэш хишиг өдрөөс хариад хонио ялгасхийгээд явж байтал Наранхишигийнх гэдэг байх аа тэр айлын нэг хүүхэд гэж нэлмийсэн хувцастай далбагар юм хонио туух гэж байгаа нь энэ гэж гэнэт гуугачаад унаж явсан морийг минь үргээгээд тэрүүгээр нэг юм болж билээ. Дороо цовхчиж бухахад нь уначих нь уу гэж их айж байж билээ. Яахав ер нь бол хэд хэд булгиулсны дараа унасан л даа. Албан ёсны тайлбараар бол дөрөөнөөс хөлөө мулталж аваад үсэрч буусан л гэдэг юм. Буухдаа жаахан хажуулсхийгээд л буучихсанаас биш.
Тэр Наранхишиг гэдэг айлыг яагаад тэгж сайн санаад байна гэхээр бас л өвөөтэй холбоотой. Өвөө ер нь хүмүүст их хоч нэр өгөх дуртай хүн байсан юм. Сөөкмайн жолдас, Жонгиш, Домбоон, Павг, Дөөшк, Колбас энэ тэр гэсэн нэртэй хүмүүс бий бий зарим нь тэр нэрээ одоо санаж л байгаа байх. Тэр Наранхишигийг өвөө Нарышкин гэж оросчилж дууддаг байсан нь санаанд их тодхон үлдчихсэн юм. Царай зүс нь ч одоо санаанд байхгүй л дээ. Гэхдээ нэр нь ингээд үлдчихэж.
Мал хартай холбоотой элдэв ажлуудад миний дөргүй байсан гэж ёстой аврал байхгүй. Хамаг балчир насаа ном уншиж өнгөрөөснөөс болоод бие туниа муутай, гар бядгүй гэж жигтэйхэн байжээ. Хонийг карлинтай усанд угаах, ноос хайчлах, малын хашаа хороо цэвэрлэх зэрэгт бол ёстой л хонь малтайгаа найзан дундаа ороод л явчихдаг байлаа. Өвөөд тэр бүрт загнуулна.
Амралтын өдрүүдээр тийшээ цөлөгддөг байлаа. Манай гэр Шинэ Дарханы хээтэй хорооллын хойд захад. Автобусны буудал Залуучууд театрын урд талд. Тийшээгээ гараад л алхчихдаг байлаа. Эсвэл Шинэ Дарханы тойрог дээрээс зам дагаад л алхчихдаг байв. Дүү нараа дагуулаад л. Дуу дуулна, олон долоон юм ярина, замын машинд гар өргөнө. Замдаа тоглоод л. Колонк, Дархан-2 өртөө, Төмөрлөг, өгсүүр, Гурван шар, тэгээд өвөөгийнх. Бараг л өдөржингөө юм болж байж очно оо. Заримдаа замын унаанд аз таарч дайгдчихвал эртхэн очоод өвөөгийндөө жаргаж эхэлнэ дээ. За яахав одоо л жаргал гэж дурсаж байгаагаас биш тухайн үедээ бол “ажил, ажил, ажил” гээд л үглэж байсан байх. Тэнд очоод удаагүй байхад нэг удаа нэлээн айхтар бороо ордог юм. Жаахан хонхордуу газар гэрээ барьчихсан байсан чинь ус тогтоод гэр тойроод нэлийсэн шалбааг. Манайхны цахилгааныг янзлахаар ирсэн байсан нэг хүнтэй өвөөгийн ярьж байхыг сонсох нь ээ цаад нөхөд өвөөг “Настай хүн байж яасан туршлагагүй юм бэ?” гээд зэмлэнгүй маягтай. Өвөө хариуд нь “Манай нутагт ийгээд хонхор газар гэр барьжим тавтай байдым л” гээд өөрийгөө өмөөрөөстэй. Өвөө маань ер нь их нямбай, байнга л ямар нэг юм хийгээд явж байдаг хүн байлаа. Юм их хичээж хийхээрээ уруулаа тас жимбийлгэчихсэн сууж байдаг занг нь аав, харин ааваас би авсан юм шиг байгаа юм. Би ч уруулаа жимбийлгэхээс цаашгүй л дээ. Залхуу. Гурван Шар дахь өвөөгийн тохижилтын ажил нэлээн явчихсан, бараг төгсөх шатандаа орох үед шинэхэн жорлонгоо барьж дуусаад ашиглалтад өгөх дөхөж байлаа. Бараг 2 гаран гүнзгий нүхтэй, цэмбийсэн банзан жорлон. Бараг хаалгыг нь тогтоож дуусав уу үгүй юу Галаа бид хоёр нөгөөхийг ашиглалтад оруулчихав. Ээлжиндээ хоёр хүн хүлээн авах хүчин чадалтай эд л дээ. Цайгаа уучихаад гарч ирсэн өвөө тэрнийг мэдээд маш их уурлав. Галаа бид хоёрт тэр доошоо буулгаж алсан баавгайгаа гаргаж хаяхыг тушааж билээ. Бид хоёр яах вэ хэрэг хийсэн хүмүүс гэмээ мэдрээд зэмээ чимээгүй л үүрсэн. Угаасаа өвөөгийн үг хууль юм чинь.
Өвөөгийнх маань цөөвтөр бог, саалийн хэдэн үнээ, уналгын хэдэн морьтой байлаа. Бид хэд эхэндээ өөрсдөө ээлжилж хонио хариулдаг байгаад сүүлд нэмэгдэж ирсэн айлуудын хонинуудыг нийлүүлж айл айлаараа ээлжлэн хонь хариулдаг болсон юм. Өглөө эртхэн өөрийнхөө хонийг хашаанаасаа тууж гараад Долоон Буурал тийшээ чиглүүлээд л явж байхад айлууд өөрсдийн хонийг нийлүүлээд нийлүүлээд нэлээн том сүрэг болчихдог байсансан. Үдэш хонио туугаад буцаад ирэхэд айл бүрээс хүмүүс гарч ирээд өөр өөрсдийн хонийг тус бүрийн хашаа руу тасдаж аваад л явна. Бүүр хөдөөний айлууд тэгж төвөг болдоггүй юм гэнэ лээ гэсхийгээд л төвөгшөөнгүй гарч хонио ялгаж авдаг байлаа. Манай нэг хонь алга танайд байна уу? гээд тэр хавийн айлуудаар явах ч энүүхэнд. Мань хэд ч гэхдээ малд нүдтэй хүүхдүүд байсан болохоор барагтай бол өөрийн хонийг айлын хашаа руу алдахгүй л дээ. Нэг үдэш хишиг өдрөөс хариад хонио ялгасхийгээд явж байтал Наранхишигийнх гэдэг байх аа тэр айлын нэг хүүхэд гэж нэлмийсэн хувцастай далбагар юм хонио туух гэж байгаа нь энэ гэж гэнэт гуугачаад унаж явсан морийг минь үргээгээд тэрүүгээр нэг юм болж билээ. Дороо цовхчиж бухахад нь уначих нь уу гэж их айж байж билээ. Яахав ер нь бол хэд хэд булгиулсны дараа унасан л даа. Албан ёсны тайлбараар бол дөрөөнөөс хөлөө мулталж аваад үсэрч буусан л гэдэг юм. Буухдаа жаахан хажуулсхийгээд л буучихсанаас биш.
Тэр Наранхишиг гэдэг айлыг яагаад тэгж сайн санаад байна гэхээр бас л өвөөтэй холбоотой. Өвөө ер нь хүмүүст их хоч нэр өгөх дуртай хүн байсан юм. Сөөкмайн жолдас, Жонгиш, Домбоон, Павг, Дөөшк, Колбас энэ тэр гэсэн нэртэй хүмүүс бий бий зарим нь тэр нэрээ одоо санаж л байгаа байх. Тэр Наранхишигийг өвөө Нарышкин гэж оросчилж дууддаг байсан нь санаанд их тодхон үлдчихсэн юм. Царай зүс нь ч одоо санаанд байхгүй л дээ. Гэхдээ нэр нь ингээд үлдчихэж.
Мал хартай холбоотой элдэв ажлуудад миний дөргүй байсан гэж ёстой аврал байхгүй. Хамаг балчир насаа ном уншиж өнгөрөөснөөс болоод бие туниа муутай, гар бядгүй гэж жигтэйхэн байжээ. Хонийг карлинтай усанд угаах, ноос хайчлах, малын хашаа хороо цэвэрлэх зэрэгт бол ёстой л хонь малтайгаа найзан дундаа ороод л явчихдаг байлаа. Өвөөд тэр бүрт загнуулна.
